1729-йисуз Пруссиядин Штеттин шегьерда дидедиз хьайи са рушал гзаф четин тIвар эцигнай: София Августа Фредерика Ангальт-Цербстскя-Дорнбург. 15 йиса аваз ада вичин лютеран дин православ диндив эвез авуна. Гьа идалди секин тахьана вичин четин тIварни дегишарна ва адакай Екатерина хьана. 18 йис алатайла, яни 1762-йисуз адан тIварцIихъ римвийрин кьвед лагьай рекъем (II) гихлигна. 1767-йисуз и дишегьли «ЧIехи. Гзаф акьуллу. Ватандин диде» титулриз лайихлу акуна.
34 йисуз Россиядин империя идара авур и немс дишегьлиди – II Екатеринади титулар негьна. ГьакI ятIани адан тIварцIихъ къедалди «ЧIехи» лугьудай эпитет галазва. Адан чIехивал, гьайбат квекай ибарат я? Садбуру и гаф ада дявейра къазанмишай агалкьунрихъ, масадбуру империядин чилер гзафни-гзаф гегьеншарунихъ алакъалу ийизва. Ам урус пачагьлугъдин тахтунал атайла империядихъ 18 миллион агьалияр авайтIа, ада пачагьвал авур эхиримжи йисара агьалийрин кьадар 36 миллиондив агакьнавай.
Садбуру II Екатеринади уьлкве идара авунин, экономикадин ва маарифдин рекьяй кьиле тухвай чIехи реформаяр фикирда кьуна адаз «ЧIехи Екатерина» лугьузва. Ада тухвай реформайри гуьгъуьнин виш йисара Россия империядин Европада гегемонвал таъминарнай. Сифте яз Россиядин тарихдин жемият арадиз гъайи ва адаз регьбервал гайи княз Пётр Вяземскийди кхьейвал, урусдиз (I Петраз) урусрикай немсер ийиз кIанзавай, амма вичи I Петран рехъ давамарзава лагьай немс дишегьли урусрикай халисан урусар ийиз алахънай.
1768-1774-йисара Осман империядихъ галаз тухвай дяведа уфтан хьайи II Екатеринади Крымни Кубан Россиядихъ галкIурнай ва Новороссия арадал гъанай. Акьван чIавалди Европади урусриз «асул квадарна чIур хьанвай, хкатай инсанар» лугьузвай. А чIавуз урусри европавийрин пекер алукIзавай. Абуру Европадин къайдаяр кьабулнавай, майишатда ва хизанда европавияр хьиз ацукьун-къарагъун адет хьанвай. Миллет сад ийизвай къуват – хайи чIал кваз кьазмачир. Гзафбуру чеб немс ва Европадин маса чIаларал рахазва лугьуз дамахарзавай. Урус чIалалди рахун ва кхьин абуру айиб кар яз гьисабзавай. Урус чIал ички хъвазвайбурун, чиркин инсанрин ара чIал я лугьузвай. I Петран стхадин хва Лев Нарышкина II Екатеринадиз куз-хъукъваз лагьанай: «ЧIехи гьукумдар, зун аял тир вахтара ва агакьнавай жегьил тирла урусриз лап усал халкь хьиз килигзавай, абуруз сев, гьатта вак лугьузвай… Эгер инсанди вичи вичиз гьурмет ийизвачтIа, масадбуруни гьурмет ийидач».
И кардин хъсандиз гьавурда авай II Екатеринади и рекьяй чIехи дегишвилер кьиле тухвана. 1767-йисуз ада гайи фармандин сифте гафар икI тир: «Россия Европадин держава, урус халкь Европадин халкь я». Гьа икI, ада Россия садазни ухшар тушир вичин махсус рекьяй тIуз фена кIанзава лагьана. II Екатеринади вири идарайра урус чIал кардик кутуна. Европадин пекер дегишарна урусрин пекер алукIна. Вирибуру адалай чешне къачуна.
1783-йисуз Россиядин Илимрин Академия арадиз гъайи II Екатеринади адан вилик тайин везифа эцигнай: «Жуван Гаф вириниз сейли авун». Яни урус чIалаз Европадин ва дуьньядин чIехи чIалан статус гун. Пачагьвал авур сифте йисара «Россия Европадин са пай я» лагьай II Екатеринади вичи империя идара авур эхиримжи йисара лагьанай: «Россия вич са дуьнья я ва адаз садни герек авач».
