О лезгинах пишут
Лезгияр гьар жуьредин майваяр арадал гъиз алакьдай, чIехи алакьунар авай багъманчияр я. Абуру кутунвай ичерин, чуьхверрин, ципицIрин, машмашрин, пIинийрин, шурван пIинийрин, гугърийрин, хтун, тутун багълари инсан гьейранарда. Ихьтин багъларал аранрани дуьшуьш жеда, дагъларани.
Дагълара багъ кутадайла абуру мел авуна чил къванерикай михьда. Икьван зегьмет чIугуна арадал гъайи багълариз яд гун патал гьакIни чIехи къаналар эгъуьнда. Тарар гьашаратрикай хуьн патал дарманарни абуру чпи гьасилда. Са гафуналди, и агьалийрихъ дегьзаманайрикай хабар гузвай багъманчивилин меденият ава.
Лезгийри набататрикай вири дуьньядиз сейли тир са шумуд жуьредин рангар гьасилзавай. Абурун арада яру рангуни сад лагьай чка кьазвай. Ам ругъулрин пунарикай гьазурзавай. Ругъунар агакьзавачир. Абур чеб-чпиз экъечIзавай набататар тир. Франсадин Авиньон вилаятдин агьалияр ругъунар цана битмишардай набататдиз элкъуьрун патал гзаф алахъна. Ингье абурувай чпин ният кьилиз акъудиз хьанач. И кар Дербентдай тир лезги Гьуьсейн Келбалидилай алакьна. Ругъунрин цIийи сортар арадал гъайи адаз Франциядин Авиньон шегьерда гуьмбет эцигна.
Lezgiler: Gürcüler arasındakı bir rivayete göre Lezgilerle Kartveller (Gürcüler) Likos ve Kartlos adlı iki kardeşten türemişlerdir. Yine aynı rivayetlerde Lek ismi, Derbent’ten Gürcis- tan'a Kadar olan topraklarda hüküm sürmuş bulunan Targomaş ile vefatında yerine geçen oğlu Likostan gelmektedir. Heredot, İskit kral ailesinden bahsederken Likos adlı bir prensin ismini zikreder. Eski isimleri Legge ve Gele olan Lezgilerden Strabon “Leges", Latın müellifleri “Legea”, Arap müellifleri “Lekz”, Rersler “Lekzan" diye bahsetmişlerdir. Gürcüler bunlara “Leki", Ruslar da “Lezgin” demektedirler.
Asya menşeli olan ve bugünkü Dağıstanlılar camiasını teşkil eden kabilelerin nüvesi sayılan Lezgiler, birçok akınlara uğramış olmalarına rağmen bugünkü yerlerinde mevcudiyetlerini muhafaza edebilmek kudretini göstermişlerdir.
Lezgiler Dağıstanda yalnız varlıklarını korumakla kalmamışlar, aynı zamanda etraflarındnakı konşularını da aralarına alarak eritmek başarısını göstermişlerdir. Bunlardan başka, bugün mevcudiyetleri kalmamış olan Albanlarla Alanlar ve boğudan batıya yöneltilen büyük göç dalğalarının buralarda biraktığı kalintileriyle Arap fatihlerinin stratejik noktalara yerleştirdikleri Araplar dahi Lezgilere karişmişlar, dillerini ve benliklerini kaybrederek Lezgileşmişlerdir.
Profesör Zeki Velidi Toğan “Umumi Türk Tarihine Giriş" adlı eserinde: “Derbent ile Şirvan arasında yerleşen her nevi Hazar ve Kipçak unsurları zaman geçdikçe yerli ahali ile karışarak hep Lezgi oluyorlardı. Türk unsurlarını mutemadiyen kendi muhitinde eriten Lezgiler de Tuna havzasındakı Macarlar gibi damarlarında her şeyden çok Türk Kanı akan bir unsur olmuştur, demekle bu hususu kayıt ve tesbit etmiştir.
Sonradan İran, Volga üzerinden gelmeye başlayan Kipçak ve Selçuklu Türklerinin, yani Oğuz boylarının batıya doğru yayılan dalğası, Dağıstanda büyük bir tesir yapmıştır. Osmanlıların, Timurluların, Ak ve Karakoyunlularla Safevilerin Kurdukları büyük Türk devletleri de Dağıstanda büyük degişliklere sebebolmuştur.
Lezgi Karakteri: Lezgilerin; çok çesur, muharip, aynı zamanda vefakar, sözlerine sadik, ilmi ve alimleri seven, misafirperver, vücut yapıları itibariyle mütenasip, iri gözlü, kestane saçlı, güzel yüzlü, taban çok müstait, üstün bir zekaya sahip, kanaatkar, zorluklara dayaniklı ve uzun ömürlü olduklarında dünya bilginleri müttefiktir.
Malte Brun, Lezgilerin uzun ömürlü olmalarında az ve temiz gida ile iktifa etmelerinin ve te- neffüs ettikleri havanın çok saf oluşunun başlıça sebep olduğunu kaydettikten sonra: “Eger Lezgi, savaşta ölmemiş ise, ölecegini hissedinçe ailesi efradına toplar, servetinin yerini onlara bildirdikten sonra gülümseyerek ruhunu teslim eder der.
Lezgi Kadınlarının da güzellikleri bütün dünyaca meşhurdur ve erkekleri gibi çesurdurlar.
İdarı teşkilat: Lezgiler müteferrik kabileler halinde yaşarlardı. Bu kabileler “han” lar veya ihtiyar heyetleri tarafından idare edilirdi. Fakat bir düşman taarruzu karşısında bu müteferrik kabileler derhal birleşirler, müşterek vatanı ve istikiallerini korurlardı.
Sin kaynaklarında Roma Imparatorluğu tarif edilirken Hazar Denizinin batısında bu denizle Karadeniz arasında bir Li-Kan Krallığından bahsedilir. Bu krallığı. eski tarihlerde kendilerine "Lege" denilen Lezgilerin kurmuş olmaları çok muhtemeldir. Bu krallığın bir zaman için Roma imparatorluğuna bağlı bulunmuş olması da mümkündür.
Bazi Arap kaynadarı, Romalılar buraları istila ettikleri vakit seririn (yani hükümdar tahtının) mevçut bulunduğunu zikrederler ki bu da Lezgilerin daha eski zamanlarda Dağıstanda kuvvetli bir hükumet kurmuş olduklarını teyit etmektedir.
Büyük Hazar Devleti Federasyonuna ayrı ayrı isimler altında dahil bulunan Lezgi hükümetleri, Federasyonun en Künnetli üyelerindendi. Hazar hakanlarmın İdile (Volga) çekilmelerinden sonra da Lezgiler, müstakil kralliklar ve cumhuriyetler halinde idare olunmuşlardır.
