Машгьур тарихчи З.В.Удальцова вичин «Древняя Русь – зона встречи цивилизаций» эсерда кхьенвайвал, ХII виш йисарин сиф-те кьилера Европадин савдагарар Лезгистандиз атанай ва гьа чIавалай лезгийринни Европадин агьалийрин арада алишвериш гатIуннай.
***
1239-йисуз Дербент гъилик авур Баты хандин 60 агъзур аскерар авай кьушунди Рича хуьрел гьужумнай. 25 юкъуз кьиле фейи ягъунра агъзурралди аскерар терг авур лезгийри эхирдалди женг чIугунатIани, чапхунчийри хуьр кьунай. Монголри Рича чукIурнай ва мискIиндиз цIай янай.
1241-йисуз лезгийри Сулейманан хва Сабажан регьбервилик кваз ина кьакьан ва кIеви кIеле эцигна. 1250-йисуз ричавийри чпин мискIин гуьнгуьна хтуна. КIеле эцигайдалай гуьгъуьниз монголри и хуьрел кьудра вегьена, амма Рича кьаз хьанач. Эхирни лезгийрин хура акъвазиз тахьай монголар инай катна хъфенай.
***
ХIII-ХIV виш йисара Италиядин савдагарри лезгийривай ипекдин ва къизилдин парчаяр къачуна тухузвай. Генуядинни Венециядин савдагарар лезгийрин уьлкведиз генани фад-фад къведай. И делил абуру 1351-йисуз туькIуьрай аноним картадай, 1375-йисуз арадал гъайи «Каталондин атласдай» ва Пиццигани стхайри 1367-йисуз чIугур картадайни чир жезва.
***
Чи къадим Мийсар шегьер КцIар-Худат шегьредин къерехда, гилан БедиркIеле хуьруьвай 300-350 метр яргъа, рагъакIидай пата хьанва. Ам алай чка карвандин рекьелай 10 метр кьван кьакьан тир. Шегьерди вири санлай 3500 квадратметрдин чка кьазвай.
Мийсар шегьер чи эрадин I асирда арадиз атанай. Гзаф йисара чпиз муьтIуьгъ тахьай и кIеле шегьер араб чапхунчийри дарбадагъна чукIурнай.
***
Лезги халкьдин мецин эсерар сиф-те яз «Кавказ» газетдин 1846-йисан 24-нумрада чап хьанай. Абур Надир шагьдикай, адан чапхунчивилерикай, лезгийрин чилерал магълуб хьуникай кьисаяр тир. Гьа йисан газетдин 44-нумрадиз «Буба» тIвар алай кьисани акъатна.
1872-йисуз «Русский архив» журналди «Ахцегьрикай къаравили», 1892-йисуз Малла Несреддинан къаравилияр ва Куьредин мисаларни махар («Чуьхвер пачагь», «Пачагь шейх огъли Шагь-Аббас», «Меликмамед» ва «Жанавурни СикIни Къатир») чапна. Са шумуд махни кьиса 1903-йисуз Тифлисда акъатай «Вири Кавказ» тIвар ганвай эдебиятдин кIватIалда чап хьана.
***
Сифте яз Етим Эминан шиирар кIватIна къелемдиз къачурди ва адаз сифте гаф кхьейди Гьумаят тIвар алай лезги дишегьли я. Ам Вини Хъартасрин (гилан СтIал Сулейманан райондик акатзава) хуьряй тир. А девирда машгьур алимрикай яз гьисабзавай Салигь эфендидин свас тир Гьумаята чи чIехи шаирдин шиирар гьижридин 1292-йисуз (1876) къелемдиз къачунва.
***
Сифте яз чи эдебиятдиз «лирика» гаф ХХ асирдин 30-йисара атана. А гаф кардик кутадалди чна «мажави» гафуникай менфят къачунва. Чи тIвар-ван авай алим Гьажибег Гьажибегова 1928-йисан 22-мартдиз «Яру Дагъустан» газетдиз акъудай вичин «Шаир Етим Эмин» макъалада «мажави» «лирика» тирди къалурнава.
