Арабрин тарихчийрикай Йакъута малумат гайивал, Х виш йисан эхирдалди вириниз сейли хьайи лезгийрин сад тир Лезган уьлкве ХI виш йисан сифте кьилера кьве чкадал пай хьанай: РагъэкъечIдай патан Лезган ва РагъакIидай патан Лезган. Абур сад-садалай аслу тушир кьилди гьукуматар тир ва гьарадахъ вичин пачагьар авай.
Лезгийрин кьве пачагьлугъни чпихъ чIехи мулкар, кIубан ва мублагь чилер, агьалияр пара авай девлетлу гьукуматар тир. Абурун РагъэкъечIдай патан ва Юкьван Азиядин уьлквейрихъ галаз алишверишдин алакъаяр авай.
***
ХI виш йисан эхирра Абу Бекр Мегьамед бин Муса ад-Дербенди ал-Лезгиди арабдалди туькIуьрай, «Райгьан ал-хакаик ва бустан ад-дакаик» тIвар ганвай трактатда къалурнавайвал, ХI виш йисан эхирра лезгийри чпин чилерал кагъаз, ипек, запун гьасилзавай, балугъчивални дерзичивал вилик фенвай. Чахъ гьакIни мублагь никIер ва багъларни авай, малдарвал вилик тухуниз хъсандиз фикир гузвай.
***
Арабрин топограф Ибн ал-Факигьа малумат гайивал, Х асирда лезги чилерал архитектурадинни скульптурадин лугьуз тежедай кьван зурба чешнеяр алай. Ина инсанрин, асланрин, балкIанрин чIехи гуьмбетарни авай.
***
1900-1903-йисара Хуьруьг, Мис-кискар, КIеле Куьре ва Рутул хуьрерин агьалийри урус императордал чпин хуьрера диндин тушир мектебар кардик кутур лагьана чарар ракъурнай. И тIалабунихъ авсиятда Самур округдин кьил Н.П.Шосте а хуьрериз фенай ва ада чкадал гьалар чирна Къафкъаздин сердердал рапорт рекье тунай. А рапортда кхьенвай: «Лезгийри гележег несилар патал кIелун, илим чирун гзаф важиблу тирди хъсандиз кьатIузва. И агьалийрин кIелунал гзаф рикI ала, амма абурухъ диндин тушир мектебар эцигна, кардик кутадай такьатар авач. За жуван патай а ксар гьахълу яз гьисабзава. Адалат патал лугьун герек я хьи, ихьтин хийирлу кIвалахда абуруз куьмек гайитIа хъсан я».
***
1890-1897-йисара Кьасумхуьруьн кьве синифдин мектебда тарсар гузвай М.Мегьамедова аялар зегьметдал рикI алаз вердишарун патал абуруз ва хуьруьнбуруз чIижер хуьнин цIийи къайда чирнай. Нетижа гзаф хъсанди хьанай. 1902-йисан «Дагестанский сборникди» кхьенвайвал, 1901-йисуз Кьасумхуьруьн мектебдик 100-елай гзаф чIижерин куьнуьяр авай.
Гьа вахтунда Кьасумхуьре хьайи «Кавказ» газетдин мухбирди кхьейвал, мектебдин аялри чешнелу салар ва бустанарни арадиз гъанай. Хуьруьн агьалийри абурун тежриба чирна салар ва бустанар кутунай. Къвердавай мадни гзаф магьсулар гьасил авур кьасумхуьруьнвийри Дербентдай салан ва бустандин магьсулар гъун акъвазарна.
***
Немсерин тIвар-ван авай алим Р.Эркерта 1877-йисуз Лейпцигда басмадай акъудай «Дагъустан ва адан халкьар» ктабдин XII кьил Кьиблепатан Дагъустандиз, Ахцегьиз ва Самур дередин хуьрериз бахшнава. Чи халкьдикай ада кхьенва: «Самур вацIун кьер тирвал зун кеферпатан, кьиблепатан вилаятра къекъвена ва заз и уьлкве, адан агьалияр хъсандиз чир хьана… Лезгияр ислягьвал кIани, зегьметдал рикI алай, хуьруьн майишатдихъ галаз кIевелай машгъул инсанар я».
