Чи халкьдихъ гьихьтин къадим тарихар аватIа, чаз къвердавай генани хъсандиз чир жезва. Эхиримжи йисара халкьдив гьикьван цIийи делилар агакьнава ва мадни агакьзава.
Тарих тирвал чапхунчийри лезгийрин чилер, чIал, меденият тарашайвал, цIудралди хуьрерин, шегьеррин ва маса чкайрин тIварарни дегишарнай. Абуру лезгийрин гел квадарун патал чи дагъларални гъил вегьенай ва бязи дагъларин тIварар дегишарнай. Виликан тIвар дегишарнавай чкайрикай сад гилан Базардуьзуь я. И тIвар гьинай атайди я?
Сифте яз и дагъ чириз алахъайди урусрин топограф С.Г.Александров я. 1849-йисуз ам Базардуьзуьдин кукIушдал акьахнай. Гьа йисан октябрдиз, дагълара кьуьд алукьай чIавуз топограф кьвед лагьай гъилера кукIушдал хкаж хьанай ва и кардалди тарихда адан тIвар «игит альпинист» хьиз гьатнай.
1885-йисуз лезги дагъларин дарманар квай набататар чириз алахъай, Базардуьзуьдал акьахай, Къурушрин хуьре хьайи урусрин машгьур ботаник Г.И.Раддеди «Дагъустандин дагълара» тIвар ганвай макъала кхьена «Кавказ» газетдиз акъуднай.
1890-йисуз Базардуьзуьдал къецепатан топограф, ингилис Ильед акьахнай ва ам дагъдин даим муркIади кьунвай кукIушдин кьакьанвал тайинариз алахънай.
1892-йисан гатуз чи дагълара хьайи урусрин машгьур географ А.В.Пастухова вичин ктабда и чкайрикай ва лезгийрикай гегьеншдиз кхьенай (Килиг: Пастухов А.В. Поездка по высочайшим селениям Кавказа. Тифлис, 1894, с. 12-14).
1902-йисуз венгеррин альпинист ва картограф Мориц Дечиди Базардуьзуьдин кукIушдилай лезги чилерал вил вегьенай. Масабурулай тафаватлу яз ада гьам чи тIебиатдикай, гьамни адетрикай, иллаки лезги мехъеррикай гзаф къейдер авунай (Килиг: «Кавказ» журнал, 1902-йис. №31, ч. 51-55).
А.Гьажиева ва Г.Еланчина регьбервал гайи Дагъустандин альпинистри сифте яз Базардуьзуьдин кукIуш 1935-йисуз рамнай.
Мад са делил. XIX виш йисан эхирра ва ХХ виш йисан сифте кьилера Германияда чап хьайи картайра Кьиблепатан Дагъустандин вири вацIарин, дерейрин, дагъларин ва гьабурукай яз Базардуьзуьдин тIварар гьатнава.
Винидихъ гъайи делилар ва са кьадар маса материалар асасдиз къачуртIа, «Базардуьзуь» тIвар гьинай атайди ятIа жагъуриз жеда. И жигьетдай А.В.Пастухован ктабда гьатнавай са делилди вичихъ ялзава. Ада кхьизвайвал, 1874-йисуз Къурушдал хьайи А.Беккера чкадин кьуьзуьбурувай хуьруьн къаншарда авай дагъларин тIвар вуч я лагьана жузурла абуру жаваб ганай: «Дагъдин тIвар Гедик я. Амма урусар иниз атайла абуру и дагъдин патав базар кардик кутуна ва адахъ «Базардуьзуь» хьтин цIийи тIвар гилигна. Гьа икI, Гедик дагъдикай Базардуьзуь хьана».
А.В.Пастухова дагъдин кьакьанвал 14722 фут (гилан 4466 метр) тирди къалурнава.
