X-XII виш йисара Къиблепатан Дагъустандин Вилик ва Юкьван РагъэкъечIдай патан уьлквейрихъ галаз мягькем алакъаяр арадиз атана, меденият ва эдебият мадни вилик фена. Чкадин шаирри ва алимри гьам дидед чIалал, гьамни араб чIалал шумудни са къиметлу ктабар кхьена.
Тарихдин илимрин доктор Р.М.Магомедован «Дагъустандин тарих» (урус чIалал) ктабдай. Магьачкъала, 1991-й.
XII виш йисан машгьур алим ва шаир Муса ибн Юсуф ибн Гьуьсейн ал-Лезгиди вичин философиядиз талукьарнавай эсерар гьам шиирдалди, гьамни гьикаятдалди кхьенай. Адахъ поэзиядин махсус мектеб авай ва гзаф шаирри адавай РагъэкъечIдай патан уьлквейрин поэзия чирнай.
Йакут. IV, с. 324. СМОМПК, вып. 29.
1131-йисуз Дербентдин эмирди вичин имаратда кьиле тухвай чIехи мярекатдал арабрин машгьур алим Абу-л-Гьасан Агьмед ибн Мугьаммад ал-Магьамили ад-Даббидин «Ктаб ал-мукни» эсердин гьакъиндай 13 чIалал малумат ганай. Абурукай сад лезги чIал тир. Гьа чIавалай чкадин авторри лезги чIалал кхьенвай са бязи эсерар араб чIалаз элкъуьрун деб гьатна.
Абу Халид ал-Гарнатидин «РагъэкъечIдай патан ва Юкьван Европадиз сиягьат» ктабдай (урус чIалал). М., 1971, ч.26.
1382-1417-йисара I Ибрагьим Дербенди Ширвандин шагь хьайи вахтунда ада лезги чилерал кIел-кхьин, меденият ва эдебият генани вилик тухун патал гзаф крар кьилиз акъуднай. Лезги шаирри шагьдин хъсан крарин тарифар ийидай шиирар кхьиз ам вири Лазгандиз (Лезгистандиз – ред.) ва Ширвандиз сейли авунай.
ХV виш йисан тарихчи Мегьамед Хиналугъвиди гайи малуматдай. АКАК, Т. II. док. №1300, ч. 1076.
1623-йисуз машгьур лезги алим ва шаир ахцегьви Агъадин хва Рагьманкъулиди Ирандин зурба лукьман Абдулмуъмин Дайламидин ктаб фарс чIалай араб чIалаз элкъуьрна. Рагьманкъулиди ктабдиз кхьенвай сифте гаф гьикаятдин жуьреда теснифнавай хъсан эсер яз гьисабзава.
Дагъустандин алимри ахцегьви шаирдин гьам хсуси эсерриз, гьамни таржумайриз, гьикаятдин эсерриз хьиз, чIехи къимет гузва. Ахцегь Рагьманкъулидин эсерри лезги илим ва эдебият вилик финиз таъсир авуна.
Ж.Н.Агьмедован «ЦIийи Ахтынаме» ктабдай (урус чIалал). Магьачкъала, 1972.
1881-1915-йисара чапдай акъатай «Къафкъаздин тайифаяр ва чкаяр къалурзавай кIватIалди» (СМОМПК) сифте яз урус кIелдайбур лезги фольклордихъ галаз гегьеншдиз танишарнай. КIватIалдин чара-чара нумрайра халкьдин мецин эсерар гьам дидед чIалал, гьамни урус чIалаз элкъуьрна ганва.
1892-йисуз чапдай акъуднавай кIватIалда А.Мамедова Кьасумхуьрел кхьенвай «Алпаб» мах ганва. СМОМПК-дин гьа йисуз басма хьанвай ХIV нумрада Куьредин мисаларни махар ганва. Ина Кьасумхуьрел Леонидзеди кхьена урус чIалаз элкъуьрнавай къанни кьве мисал гьатнава. Ахпа «Чуьхвер пачагь», «Шейх огълы Шагь Абасан мах», «Жанавур, сикI ва гъвечIи гими», «Акьул авачир паб» махар, гуьгъуьнлай Башир Султанова халкьдивай кхьенвай «Меликмамед» ва «Мулла Насреддин» махар ганва.
