Кьегьал тават

Ватандин ЧIехи дяведин йисара гилан СIал Сулейманан райондин КуркIурхуьруьн «Правда» колхоз цIийикIа туькIуьрай СССРдин Верховный Советдин депутат Зарбаф Жафаровади вири Кеферпатан Къафкъаздиз чешне къалурнай. Ада регьбервал гузвай майишатди гьар гектарда виридалайни гзаф къуьл цана агакьарнай. Колхозди гьукуматдин план кьве къат кьилиз акъуднай ва къунши хуьреризни куьмек ганай. Зарбафа ирид хуьруьн агьалийрив каш чIугваз туначир. Газетри адакай «Кьегьалвилин чешне» тIвар гана макъалаяр чапнай.

З.Жафаровади мад са карда чешне къалурнай. Ада сифте яз душмандикай хуьнуьхин такьатрин фондуниз кIвенкIве 50 агъзур манат, гуьгъуьнлай мад 30 агъзур манат пул куьчарнай. Адан колхозди фондуниз алава яз 100 пуд къуьл вуганай. Кьегьал дишегьлидилай чешне къачур КуркIурхуьруьн ва къунши хуьрерин агьалийри кIватIай пулунин такьактрив заводдай 3 цIийи танк акъудна фронтдиз ракъурнай. Гьа ихьтин ватанпересвиляй Сталина Зарбаф Жафаровадиз кьведра разивилин чар ракъурнай.

Лезги дишегьлидиз баркаллувал гъайи мад са кар ава. Дяведилай гуьгъуьниз ГДР-да хуьрерин майишатдин коллективар туькIуьрдайла немсери чпин са артелдиз Зарбаф Жафаровадин тIвар ганай ва адан тежрибадикай гегьеншдиз менфят къачунай. И уьлкведин машгьур публицист Линда Гюнтера «Ноес Дойчланд» газетда кхьенай: «Дяведилай гуьгъуьниз чи мулкдарар РагъакIидай патан Европадиз катна. Дишегьлияр итимар амачиз текдиз амукьна. Абуру вуч авуна кIанзавай? Дишегьлийривай майишатдиз регьбервал гуз жедайни? «Вучиз жедач кьван» лагьана фикирна райкомдин кьил юлдаш Вендеди. Ада дяведин залан йисара колхоздиз регьбервал гайи Зарбаф Жафаровадин гьакъиндай чна газетдиз акъудай макъала рикIел хкана. Адан колхоздани итимар амачир. Ингье ада вири жуьредин четинвилериз таб гана вичин чIехи майишат вилик тухванай».

Гьа икI, лезги дишегьли къецепатан уьлквейризни сейли хьанай. Гуьгъуьнин йисара адан агалкьунрикай Венгриядин, Чехословакиядин, Югославиядин журналистрини макъалаяр кхьенай.

                                                                                                                     Женгчи

Тарихчийри хиве кьазвайвал, Ватандин ЧIехи дяведин йисара лезгийри фашистрихъ галаз кьегьалвилелди женг чIугунай ва абурукай цIудралди инсанар Советрин Союздин Игит тIвар гуниз къалурнай. ГьакI ятIани, а девирда са кьадар лезгияр жуьреба-жуьре манийвилер гуз чеб лайих тир тIварцIикай магьрумарнай. Вини дережадин тIварцIиз къалурнатIани, адав агакь тавур къагьриманрикай сад вич Макьар хуьряй тир Асул Къадиран хва Сейфуллаев я.

Дяведин вахтунда танкарин кьушунда ротадин, ботальондин ва полкунин командир хьайи Асулаз генералри «азадвилин женгчи» тIвар ганай. Садра ада Харьковдин патав 7 фашист есирда кьунай. 18 лагьай корпусдин командир генерал-лейтенант Сорокинан тIалабуналди адаз орден ганай.

Чи кьушунар Нейс вацIалай элячIдайла генералди адаз ихьтин эмир ганай: «Немсерин кьушунар жувал желб ая. Къуй абуру самолётрай, танкарай ва миномётрай ви аскерриз гуьлле гурай. Куьн эхирдалди женг чIугуна душмандин хура акъвазайтIа, чавай вацIалай элячIиз жеда. Эмир кьилиз акъуд!» ГьакIни хьана. Асулан танкистар эхирдалди душманрин хура акъвазна. Ихьтин къагьриманвиляй гзафбуруз орденар гана. Асул Сейфуллаев лагьайтIа, Советрин Союздин Игит тIвар гуниз къалурна ва генерал Бахрова ам тебрикни авуна.

Ватандин ЧIехи дяведилай гуьгъуьниз 18 лагьай корпусдин штабдин кьил генерал-майор Рязанскийди «Танкарин дяведин цIаяра» тIвар ганвай ктаб чапдай акъуднай. А ктабда генералди кхьенва: «АЙС тIвар алай дустагъханада немсери есирда кьунвай 450 кас цIай яна кун къарардиз къачунвай. Майор Сейфуллаеваз абур азад авун патал эмир ганвай. Им гзаф четин кIвалах тир. Ингье гзаф къагьриманвилер къалурнавай Асула гьасятда батальон кIвачел къарагъарна. Адан танкар немсери тайинарнавай вахтундилай 15 декьикьа фад дустагъханадив агакьна, чи аскерри фашистриз гьелягьар кьуна вири есирар азад авуна. Есиррин арада са француз генерални авай. Азад хьайибур вири Сейфуллаеван батальондик экечIна. Батальондикай полк, Сейфуллаевакайни полкунин командир хьана».

Гьа ктабда лезги кьегьалди немсерин 9 генерал есирда кьуникайни кхьенва. Дяведин вахтунда чIехи къагьриманвилер къалурна гзаф орденар ва медалар къачунатIани, А.Сейфуллаев Советрин Союздин Игит тIварцIикай къерехнай.

                                                                                                             Алимрин хизан

Дагъустандин лезги районра алимрин хизанар гзаф ава. Сифте яз чи халкьдин арада ихьтин хизанар XIX виш йисарин эвелра винел акъатнай. Гьа асирдин кьвед лагьай паюна абурун кьадар къвердавай пара хьана. Гьайиф къведай кар ам я хьи, икьван гагьди ихьтин вири хизанрикай кхьенвач. Эхиримжи вахтара винел акъатнавай алимрин хизанрикай сад Атлухан эфендидихъ галаз алакъалу я. 1770-1860-йисара яшамиш хьайи адаз фарс, араб, туьрк ва урус чIалар хъсандиз чидай. Ам математикадин ва астрономиядин илимрихъ галаз машгъул алим тир.

И сейли касдин пуд хва ва са хтулни тIвар-ван авай алимар тир. Адан хва Абдулгьамид эфенди иллаки чIехи дережадив агакьнавай. Лакви алим Али Каяева вичин «Дагъустандин алимрин биография» ктабда кхьенвайвал, «куьреви Абдулгьамид эфенди виридалайни машгьур ва гьар патахъай алакьунар авай алим тир».

Эхирдай алимрин хизан зулумдик акатнай. Абдулгьамид эфендидиз 1877-йисуз Куьреда къарагъай гъулгъуладин регьберрикай сад хьиз Дербентда кьиникьин жаза ганай. Астрономиядизни логикадиз талукьарнавай эсеррин автор тир Абдулвагьид эфенди Сибирдиз суьргуьндиз ракъурнай. Хизандин вири эменни тулкI авунай, абурун илимдин кIвалахар цIай яна канай. Атлухан эфендидин медреса агалнай.