Играми редакция! XIX виш йисан кьвед лагьай паюна лезгияр яшамиш жезвай Кьиблепатан Дагъустанда, иллаки Куьре ва Самур округра хуьруьн майишат ва санайи вилик фенвай ва чи халкьди Дагъустандин экономикадик чIехи пай кутазвай. Вучиз ятIани эхиримжи вахтара а девиррикай кхьизвай ксари и месэла рикIелай ракъурзава, гьатта чи тIварни кьазвач. И месэладихъ авсиятда заз бязи делилрикай лугьуз кIанзава.
А вахтунда Куьре округда малдарвал акьван вилик фенвай хьи, ина чпихъ кьилди 20-далай гзаф калер ва 100-елай гзаф хипер авай хизанрин кьадар 1000-далай алатнавай. Гьа са икьван хизанри 20-30 балкIанар хуьзвай. Чпихъ 4 агъзурдалай гзаф хипер авай 300 кьван хизанар, 100-елай гзаф балкIанар авай 220 кьван хизанар сиягьдиз къачунвай. Архивдин материалра къалурнавайвал, 1886-йисуз Къафкъаздин лап девлетлу хуьрерин сиягьда тIвар гьатнавай тек са Къуруш хуьре 3 агъзур калер, 2 агъзурдалай гзаф балкIанар, 72 агъзурдалай гзаф хипер авай. Ахцегьин базардал а чIаван пулуналди гьар йисуз 111 агъзур манатдин малар, 140 агъзур манатдин йисар маса гузвай. Им Дагъустанда виридалайни чIехи рекъем тир.
Самур округдин агьалийри цвазвай кIуртар, кавалар, япунжияр ва литинин чекмеяр Бакуда, Тифлисда, Иранда маса гузвай. Лезгийрин магьут вичин еридал гьалтайла ахьтинди тир хьи, ам ингилисрин магьутдилай хъсан я лугьудай. Дагъустандин тарихдин ктабра кхьизвайвал, лезги магьут вири Закъафкъазиядиз, Ирандиз, ГъвечIи Азиядин уьлквейриз сейли тир. Самур ва Куьре округрин агьалийри хразвай халичаяр, сумагар, рухар дуньядин 20-далай гзаф уьлквейрин савдагарри къачузвай. Лезги шаларинни тай авачир. Абур са шумуд уьлкведа маса гузвай. Миграгъ, Пиперхуьр, Ахцегь, Гилияр, Мегьарамдхуьр, Кьурагь, КьепIир, Курхуьр, Зизик, Кьасумхуьр, Алидхуьр, СтIал хуьрер чпин гамарални шаларалди генани машгьур тир. Гьа са вахтунда Кьиблепатан Дагъустанда литинин кух галай чекмеяр гьасилдай санайи арадал атанвай. Кеферпатан Къафкъаздин гзаф вилаятар испиквийрини зизиквийри хъенчIин къапаралди таъминарзавай.
Сифте яз Куьре округдин Кьасумхуьр, КIеле, ЦIелегун, Шихидхуьр, ЧIилихъ, Берекахуьр, Магьмутахуьр, КIварчагъ хуьрерин агьалийри кIарасдикай къапар расдай санайи кардик кутунай ва вири Дагъустанди и хуьрерай къапар тухузвай. Гуьгъуьнлай чи чилерал ихьтин къапар расдай чIехи карханаярни арадал атанай. Кьуре округда женгинин балкIанар хуьзвай 20 завод авай. Гьа инал лугьун хьи, 1899-йисуз Тифлисда кьиле фейи санайидин ва хуьруьн майишатдин выставкада Дагъустандин магьсулрикай 175 экспонат къалурнай ва абурукай 46-да пишкешар къачунай. Магьсулрин 60 кьванди лезгийриз махсус тир ва абурукай 18 магьсул пишкешдиз лайихлу хьанай.
Марагълуди ам я хьи, а вахтунда лезги чилерал нафтIадин ва къизилдин мяденар ашкара авунай, кьел акъуднай. Чи живедин мяденри къецепатан уьлквейрин фикир желбнай. 1893-йисалай кьил кутуна Гъепцегь ва Хпедж хуьрерин живедин мяденар акъваз тавуна истисмар авунай. Эвел абур Дагъустандин карчи М.Далгата ва Куьре округдин кьил Асвацатурова маса къачунай. 1895-йисалай мяденар урус карчийрин гъиле гьатнай, XX асирдин эвелра Англиядин минералрин синдикатди абуруз иесивал ийиз гатIумнай ва чи гзаф къиметлу минерал ери хъсанарна Англиядиз тухванай. Гьа икI, къецепатан карчийри чи маса минераларни тарашнай.
Ихьтин делилар мадни гъиз жеда. Гьайиф къведай кар ам я хьи, бязи авторри абур кваз такьуна чи тарихдиз кьецI гузва. Гьавиляй чна гьар са девирдин лезги тарихар винел акъудна, хъсандиз чирна, авайвал кхьена кIанзава.
