Uzun illər qədim dövrlərdən indiyədək Dağıstan yazarlarının Azərbaycanla ədəbi əlaqələrinin tədqiqi ilə məşğul olmuş filologiya elmləri doktoru Mövlüd Yarəhmədov Azərbaycan dilində yazıb-yaratmış 100-dən çox dağıstanlı şairin olduğunu bildirmiş, onlar haqqında ətraflı məlumat vermişdir.
Bu ədəbi əlaqələr ХIХ əsrdə daha da inkişaf edərək, yüksək səviyyəyə çatmışdır. Bu da təsadüfi deyildir. Həmin dövrdə Dağıstan xalqları ana dili ilə yanaşı Azərbaycan dilindən də istifadə edirdilər. Cənubi Dağıstanın mədrəsələrində ləzgi dili ilə yanaşı, ərəb, fars və Azərbaycan dilləri də tədris olunurdu. Ona görə də təhsil almaq üçün bu mədrəsələrə Azərbaycandan və Qafqazın müxtəlif yerlərindən də elmə meylli, qabaqcıl fikirli müsəlmanlar gəlirdilər.
Belə təhsil ocaqlarından biri Mirzə Əli əl-Axtının (1771-1858) Axtıda yaratdığı mədrəsə idi. Mirzə Əli dövrünün məşhur alimi, ziyalısı, şairi idi. Ləzgi dili ilə yanaşı rus, ərəb, fars, türk dillərini, o cümlədən bir sıra Dağıstan dillərini də mükəmməl bilən Mirzə Əlinin dörd dildə “Divan”ı var idi. Onun Azərbaycan dilində qələmə aldığı şeirləri yüksək sənətkarlıq nümunələri adlandırmaq olar. Bu istedadlı şairin yazdığı qəsidə və elegiyalar onun Azərbaycan dilinin incəliklərinə dərindən bələd olduğunu sübut edir.
Bir sıra Şərq ölkələrində olmuş, Məkkəni ziyarət etmiş alimin zəngin kitabxanasının tərifi bütün Qafqaza yayılmışdı. Elmi və bədii fəaliyyətlə yanaşı, Mirzə Əli əl-Axtı pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olmuşdur. Həsən Alqadari onun mədrəsəsini “elmlər xəzinəsi” adlandırmışdır. Burada məntiq, fəlsəfə, fizika, astronomiya kimi elmlər tədris olunurdu. Mədrəsəni bitirən onlarca azərbaycanlı gənc vətənə döndükdən sonra burada əxz etdikləri maarifçilik ideyalarını böyük həvəslə yaymışlar.
Azərbaycan-Dağıstan ədəbi əlaqələrinin möhkəmlənməsində XIX əsrin görkəmli alimi və şairi, Qafqazda müridizmin banisi sayılan Məhəmməd Yarağinin (1771-1837) müstəsna rolu olmuşdur. Məhəmməd Dağıstanın Küre mahalının Yarağ kəndində anadan olmuşdur. Dövrünün sayılıb-seçilən ziyalılarından olan atası İsmayıl əfəndi onu özünün rəhbərlik etdiyi Yarağ mədrəsəsinə qoymuşdur. Mədrəsədə ana dili ilə yanaşı ərəb, fars və Azərbaycan dilləri və ədəbiyyatları da tədris olunduğundan buraya Qafqazın müxtəlif yerlərindən təhsil almağa gəlirdilər. Şərq poeziyasının vurğunu olan İsmayıl əfəndi tələbələrinin ürəyində şeirə, sənətə hədsiz maraq oyada bilmişdi.
Atası dünyasını dəyişəndən sonra onun yolunu Məhəmməd davam etdirməli olur. İliklərinə qədər maarifçi olan, xalqının tarixinə və varlığına bağlı bu insan eyni zamanda azadlıq sevgisi ilə alışıb-yanan mübariz idi. Bütün bunlarla yanaşı o, gözəl lirik şeirləri ilə hamının hüsn-rəğbətini qazanmışdı. Məhəmməd Yarağinin ləzgi, Azərbaycan və ərəb dillərində yazdığı şeirlər Temirxan-Şurada çap olunaraq yayılmışdır.
Təbiətən rəhmli insan olduğundan o, vəqf torpaqlarından əldə olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının gəlirini səxavətlə mədrəsənin və onun müdavimlərinin maddi ehtiyaclarına sərf edirdi. Mədrəsənin Əmirəli Tahircallı, Yalsuğ Emin kimi sənətkarlarla yanaşı, Şeyx Şamil kimi azadlıq carçısını, mərd və mübariz şəxsiyyəti yetirməsi onun şöhrətini artırmışdı...
Ləzgi klassik poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Yetim Eminin babası Cəlil, qardaşı Məlik ləzgi dili ilə yanaşı, Azərbaycan dilində də şeirlər yazmışlar. Bu ənənəni Yetim Emin (1838-1884) də davam etdirmişdir. Bir neçə dəfə Azərbaycanda olmuş, Bakı, Şirvan və Qarabağ şairlərinin şeir məclislərində iştirak etmiş şairin bir sıra şeirləri əlyazma dərgilərinə düşmüşdür.
Dağıstanın və Azərbaycanın ləzgi şairlərinin yaradıcılıqlarının məziyyətlərindən danışanda ilk növbədə onların Azərbaycan ədəbiyyatına və onun görkəmli nümayəndələrinə olan maraq və sevgisi yada düşür. Azərbaycan və ləzgi dillərini mükəmməl bilən, bu dillərdə yazıbyradan sənətkarlar arasında onlarca el aşığı və şairi olmuşdur. Belələrindən biri Mazalı Əlidir (1850-1990).
Samur qəzasının Maza kəndində anadan olmuş Əli hələ uşaq ikən atasını itirmiş, yoxsulluq içində yaşayan ailəsinə kömək etmək üçün çobanlıq etmək məcburiyyətində qalmışdır. Atasından ona miras qalan çünqürdə (sazda) çalmağı öyrənən Əli yayda Dağıstan yaylaqlarında, qışda Azərbaycan qışlaqlarında varlıların qoyun sürülərini otarır, burada aşıq məclislərində iştirak etmək fürsəti qazanır, tanınmış söz ustadları ilə tanış olur. Hər iki dilin incəliklərinə bələd olan Əli yeniyetmə yaşlarından söz qoşmağa başlayır. Tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, Mazalı Əli Azərbaycan və Dağıstan ədəbiyyatını mükəmməl bilirdi, özü də mükəmməl şeirlər yaradırdı.
Maraqlıdır ki, ömrü boyu ağır şəraitdə, ehtiyac içində yaşamış şairin əsərlərində bir sıra müasirlərinin əsərlərindən fərqli olaraq, zəmanədən şikayət motivləri deyil, mübarizlik, sabaha inam hissi güclüdür. Varlı ağaları, insafsız sahibkarları satira atəşinə tutan şairin şeirləri dillərdə gəzirdi. Şeirlərində yaşadığı dövrün ab-havası əks olunan, qismətinə çətin və əziyyət dolu bir həyat yaşamaq düşən istedadlı şair 40 yaşında Malkamut dağında tufana düşüb həlak olmuşdur.
1875-1877-ci illərdə Həsənbəy Zərdabi tərəfindən nəşr olunan “Əkinçi” qəzeti Azərbaycan ziyalıları ilə yanaşı, Dağıstan ziyalılarının da həyatında mühüm hadisəyə çevrilmişdir. Ləzgi ziyalılarından Yetim Emin, İxrek Rəcəb, Ruxun Əli, Migrağ Mərdəli, Mazalı Əli, Əmiraslan Ğanidin kimi görkəmli şairlərlə yanaşı, Bəşir Sultanov, Qəzənfər bəy Zülfüqarov kimi maarifçilər, Mirzə əli Əfəndi Çiləgiri kimi alimlər də onun işıq üzü görməsinə ürəkdən sevinirlər.
Qəzetin taleyində mühüm rol oynamış şəxsiyyətlərdən biri ХIХ əsrin sonu, ХХ əsrin əvvəllərində yaşamış, Dağıstanın yetirdiyi böyük dühalardan biri olan Həsən Alqadari (1834-1910) idi. İslam ənənələri ruhunda tərbiyə almış bu alim Qafqazda müridizmin bünövrəsini qoymuş Məhəmməd Yarağının qız nəvəsidir. Həsənin atası Abdulla Yarağinin Yarağ kəndində açdığı mədrəsədə təhsil almışdı. Abdullanın elmə olan marağını və insani keyfiyyətlərini dəyərləndirən ustad qızını ona ərə vermişdi. Həsən onların ilk övladı idi. Abdulla Alqadar kəndinə qayıtdıqdan sonra burada mədrəsə açaraq, 25 il dini elmləri tədris etmişdi. Həsən də atasının mədrəsəsində təhsil almışdı. O, ləzgi dili ilə yanaşı, ərəb, fars, türk, rus, Azərbaycan dillərini, həmçinin Dağıstan xalqlarının 12 dilini mükəmməl bilirdi.
Küre dairəsindəki çar dəftərxanasında kargüzar kimi işə düzələn, bir müddət sonra savadı və zəhmətkeşliyi nəzərə alınaraq Cənubi Tabasarana naib göndərilən Həsən Alqadari böyük mütəfəkkir idi. O, “Əkinçi” qəzetinin ilk nömrəsindən onun yaxın dostuna çevrilmiş, nəşrə mənəvi dəstək göstərməklə yanaşı, onun fəal müəllifi, yayıcısı və təbliğçisi də olmuşdur. Fəxrlə “Əkinçi”ni “bizim qəzet”, “dağıstanlıların qəzeti” adlandıran alim 16 qəzet yazdıraraq Dağıstandakı həmfikirlərinə havayı paylamışdır.
H.Alqadarinin səyləri sayəsində “Əkinçi” ən çox Dağıstanda yayılmışdır. Bunu qəzet səhifələrinə nəzər salanda aydın görmək olur: “Müştərilərimizin çoxu Quba, Dərbənd və Dağıstanın qeyri vilayətlərindəndir. Bizim şəhərlərdə ol qədər yoxdur” (“Əkinçi”, №13, 11 iyul, 1876). “Müştərilərimizin qədəri 149, o cümlədən Dərbənddən və Dağıstanın qeyri yerlərindən 59” (“Əkinçi”, №4, 17 fevral, 1877). Alqadarinin köməyi sayəsində qəzet təkcə ləzgilər arasında deyil, həmçinin tabasaran, qumuq, lak və dargi ziyalıları arasında da yayılırdı. H.Alqadari qəzetdə dərc edilmiş 20-yə yaxın məqaləsində dağlıları yazıb-oxumağı öyrənməyə, rus xalqının mədəniyyəti və məişəti ilə tanış olmağa səsləyirdi.
H.Alqadari ilə H.Zərdabinin dostluğu Azərbaycan-Dağıstan xalqlarının dostluğunun ən gözəl nümunələrindən biridir. Zərdabinin Dağıstanda, Alqadarinin Azərbaycanda dəfələrlə olması barədə çoxlu arxiv materialları var. H.Alqadari Azərbaycanın adlı-sanlı alimləri və yazıçıları M.F.Axundovun, A.Bakıxanovun, H.Zərdabinin, S.Ə.Şirvaninin, C.Məmmədquluzadənin, N.Vəzirovun, F.Köçərlinin də yaxın dostu və məsləkdaşı idi.
1877-ci il iğtişaşı alimin həyatını dəyişir. Üsyan yatırıldıqdan sonra 300-ə yaxın şəxs həbs edilir. Üsyançılara rəğbət bəslədiyinə görə Həsən Alqadarı də həbsxanaya salınır və 1879-cu ildə Tambov quberniyasına sürgün edilir. 1883-cü ildə çarın amnistiyasından sonra azadlığa çıxan Həsən Alqadari doğma kəndinə qayıdaraq, atasının yolunu davam etdirir. O, məktəb açır və orada müəllimlik edir. Məktəbdə Dağıstan tarixi, coğrafiya, astronomiya fənnlərini tədris edən böyük alımın şöhrəti hər yana yayılır. Buraya təhsil almağa Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən elmə maraq göstərən insanlar da gəlir.
Ömrünün sonuna kimi, 29 il fasiləsiz burada çalışan H.Alqadari Dağıstanın, Azərbaycanın, ümumiyyətlə, Qafqazın ayrı-ayrı yerlərindən onun yanına təhsil almağa gələn yüzlərlə insanın formalaşmasında böyük rol oynayır.
1910-cu ildə 76 yaşında vəfat edən H.Alqadarinin adı həyatı və fəaliyyəti boyu xalqlar dotluğunu təbliğ etmiş ziyalı kimi yaddaşlara həkk olunmuşdur. 12 əsərinin yalnız 6-sı bizə çatan mütəfəkkirin ən məşhur əsəri olan “Asari Dağıstan” 1895- ci ildə məşhur Azərbaycan milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən Peterburqda nəşr olunmuşdur.
Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, ХIХ əsrdə Dağıstan xalqları, o cümlədən ləzgilər üçün dostluq, qardaşlıq məfhumları gəlişi gözəl sözlər yox, həyat amalı olmuşdur.
