ХъуьтIуьн къайи, марфни жив какахьай, циферини хумулри кьунвай йикъарилайни йиферилай кьулухъ гатфар атанва. Вичин чими звални верцIи ял гваз атанва. Цlаяр, ялавар гваз, къацудаваз атанва. ТIебиатди чилни цав авагъарнава, инсанрин гьиссер юзурнава. Шанкьуна аваз ргазвай гьамга булахрин ванери, цIи-йиз кьил хкажнавай таза цуькверин иервили чи руьгь хкажзава.
Гатфарин ял галукьай йикъалай дегиш хьанва чунни. РикIи са масакIа ягъаз, хиялри лув гузва. Тади акатнава чак. Къвачерикни гъилерик звер акатнава. Налугьуди, са гьиниз ятIани геж жезва чун. КIвале кьарай текъвез тIебиатдихъ, къацуда гьатзавай тамарихъ, яйлахрихъ, дерейрихъни суварихъ ялзава чна. Цуькведилай цуькведал лув гузвай чепелукьар хьиз чуьллера къекъвез кIанзава чаз.  Сад садан чими, рикl ахъайдай ихтилатрихъ яб гуз алахъзава. Чавай хъелнавай, чна хъелнавай, чи рикI ханвай, чна рикI тIарнавай инсанрихъ къекъвезва, абурун суракьда гьатзава чун. Абурув ахгатна дуст хъижез кIанзава. Сад лагьай кам гьикI вегьин лугьуз фикирзава. Са мус ятIани чун сад садавай къакъудай, яргъаларай гафар фадлай рикIелай алатнава чи. Хъелбурун хъсан крар, мили гафар генани фад-фад рикIел хквезва чи.
Гатфар я чун икI дегишарзавайди. Гатфар я чи ивидал, чи гьиссерал, чи хиялрал, чи мурадрал звал гъизвайди. Гатфар я чи рикIе гурлу гьиссерин мел туькIуьрнавайди. Гатфар я Ватан, хайи диге, мукьва-кьилияр, дустар патал чи рикIера кIанивилин эквер куькIуьрзавайди.  Илгьамдин луварраллаз чун цавариз акъудзавайди. 
Гатфар атанва. Чи халкьдин рикl алай, агъзур йисара адан руьгьдин кьакьанвални иервал хвенвай Яран сувар гваз атанва ам. Чуьллер гъвергъверрив, мулдин цуькверивни беневшайрив дигизвай хьиз, гьиссерни лезги баядрив дигизва. Яран гьава квай баядрив. Лезги чIалан иервили, адан наварини тавари цуьк акъудзава чи мецера. 

Яран сувар алукьнава,
Циф ацукьай дагъларин пад.
Яраб Аллагь, жагъидатIа,
ТIалабайтIа, рикIин мурад?

Чи халкьдин виридалайни рикl алай, йис-йисандивай мадни гурлудаказ, хъсандаказ кьиле тухузвай суваррикай кьилинди я Яран сувар. Лезгийри лугьуда: Вучда а гурмагъдикай, анай гум акъат тавуртlа. Вучда а кӀваликай, аниз мугьман илиф тавуртӀа. Вучда а суварикай, вири элди санал шадвал тавуртӀа. Вучда а йисакай, адахъ Яран сувар тахьайтlа.
Яран сувар – халкьдин лувар, лугьуда лезгийри. Чи халкьдин са мисалда икl лугьузва: Яраз кIвалахайди хъуьреда, гатуз ксайди къекъведа.
Лезгийрин къадим майишатдин йикъаргандин са вацран тӀвар Яр я. Ам 21-мартдилай 4-апрелдалди давам жезва. И йикъарган чи эрадал къведалди II-I агъзур йисара арадал атайди я. Адан 15 йикъан сифте варз Яр я.
Яр гьакlни лезгийрин дегь чlаварин гъуцар динда чи набататрал чан хкиз-вай гъуцран тIварни я. Яр тӀебиатдал чан хтунихъ, хуьруьн майишатдин крарихъ кьил кутунихъ галаз алакъалу тирвиляй Яран суварин гзаф мярекатар никӀера, багълара, чӀафара кьиле тухуда.
Яран варз дегь чlаварилай мелерин варз хьиз сейли я. И вацра вирида кlватl хьана чил къарагъардай, цанар цадай, тарарин кьуранвай хилер атlудай. КIвалер эцигдайла, гамар храдайла, мехъерар ийидайла генани чIехи мелер кьиле тухудай, инсанри сад-садаз гуьгьуьллудаказ куьмек гудай,  четин кIвалахар санал кьиле тухудай. Ихьтин мелерилай кьулухъ вирида санал ял ягъидай. Са суфрадихъ ацукьна, санал чранвай няметрикай тlуьна, манийрал илигдай, кьуьлердай. Макьамчийри «Яран кьуьл», «Яран йиф», «Ярамар», «Экуьн ярар» хьтин гьаваяр ягъидай. 
Чи халкьдин дегь адетрикай тир мелер Яран суварилай вилик генани гурлуз кьиле тухуда. КӀвалер, гъенер михьун, мес-къуьж рагъ гана кӀватӀун, кӀвалериз эгьенг ягъун важиб яз гьисабда. Куьгьне хьанвай, пад ханвай, свар атанвай къапар гадарда. Багълар, салар цӀамарикай, кьуру хилерикай михьда, абур суварин нянихъ цӀай яна куда.
Яр гафунихъ мад са мана ава: «яру». Дегь чӀавара лезгийрин Яран суфра адет яз яруди жедай. Са береда лезгийрин виридалайни гурлу мехъерарни яраз кьиле тухудай. «Яр Яран сувариз хкяда» мисал халкьди  дуьшуьшдай лагьанвач. «Яран гар хару жеда, яран свас кьару», – лугьуда. Яраз мехъер авур чамраз яран чам, сусаз яран свас лугьудай. Суса яран гам храдай. Мехъерин юкьуз сусан кьилелай яру дуьгуьр вегьедай. Свас пурарал куьлуь яру халича алай балкIандал акьадардай.  Гзаф лезги хуьрера сусавни чамрав чамарариз тадай. Абурун викlегьвал икI чирдай. 
Яраз аялрал яру пек алукlардай, абурун гъилик яру цlил кутlундай.
Эхиримжи йисаралди лезги хуьрера Яраз цӀегь къугъурдай адет авай. Имни чи мифологиядихъ галаз алакъалу я. Дегь чӀавара гъуцариз икрамзавай лезгияр патал цӀегъ викӀегьвилин лишан тир. Сувариз цӀегьре вичин гьунардикай вирибуруз пай гурай лугьуз ам пекер алукӀарна куьчейра къекъуьрдай. Манийривни кьуьлерив и межлисдин гурлувал артухардай.
Яраз Вацракьар лугьудай халкьдин мярекатни гегьеншдиз къейд ийидай. Ракъинивайни вацравай тӀалабунар ийизвай гадаярни рушар яру гудуяр кьуна, санал манияр лугьуз-лугьуз магьлейра къекъведай.
Гатфар алукьай югъ лезгийри чIехи сувар хьиз къейд ийида. 21-мартдилай 22-даз элячӀзавай йифиз эл суварин шемер гваз гъенерал экъечӀда. Шемер цlуру пекерикай расда. Кесиб хизанрини гьа йифиз шемер патал пекер чара ийида. Гьа идалди кlваляй заланвал, хата-бала, дердерни хажалатар алатрай лугьуда. Шемер яргъи тӀваларал арушна кӀевирда, абур кана куьтягь жедалди гъиле кьада. Гьар куьчеда, гьар магьледа цӀаяр авуна, абурун винелай вирибуру хкадарда хьи, тlалар, квалар, завалар кана чlух хьурай. Ахпа хизанар суфрадихъ ацукьда.
Йис берекатлу хьурай лугьуз Яран суфрадал жезмай кьван пара няметар эцигда. Абурукай кьилин нямет семена я. ЦӀириз тунвай къуьлуькай чранвай и тӀям суфрадин абур я. 
Семенадин патав гитӀни хьана кӀанзава. Ам ирид няметдикай чрада. 
Къуьл, гьажикӀа, нахутӀ, мержемек, лацу пахла, яру пахла чараз чрана какадарнавай гитӀ берекатдин лишан я лугьуда. 
Аялриз калар гьазурда. Кьел квай цел ргана цӀай ганвай къуьлуьк вин ва кӀерецдин хвехвер акадарда. Аялризни чӀехибуруз гзаф кӀандай мад са нямет жеда суфрадал: сав. Гъилин регъвера къуьлуькай регъвенвай гъуьруьк шекер какадарнавай и тӀям садбуру кьуруз, садбуру ламуз неда. 
Яру ранг янавай какаяр, кьурурнавай емишар, чранвай шуьреяр ва маса затӀар, гьакӀни аш яран суфрадин абур я.
Гьар кӀвале сувар мубарак ийиз атай аялар патал кӀерецар, шуьмягъар, къенфетар, рангнавай какаяр ва маса затӀарикай гьазурнавай кьилдин паяр жеда. Яран сувариз кӀваляй гьикьван пара ризкьи акъатайтӀа, гьакьван пара берекат хкведа, лугьуда лезгийри. Суфрадихъ ацукь тавунмаз суварин паяр гваз хъелбурун кӀвалериз фида. Нянихъ къажгъандин кьил алудайла сифте паяр мукьув гвай начагъ ва касни авачир инсанрин кӀвалериз ракъурда.
Алукьзавай Яран сувар мубаракрай квез, хайибур! 
Яран Рагъ куь кьилелай кими тахьурай!