Дагъустандин машгьур тарихчи, профессор Расул Магомедова вичин «Дагъустандин аулра» ктабда, гьакIни маса авторри чпин эсерра кхьизвайвал, лезгияр дегь девиррилай илимдин математика, астрономия, философия, медицина, эдебият хьтин хилерай вилик фенвай халкь я. Заз урусри вичиз «халкьдин медицина» тIвар ганвай чи лукьманвилин илимдикай лугьуз кIанзава.
Халкьди чпиз «лукьман» лугьузвай чи ватанэгьлийри гьеле дегь девирра, гьакIни юкьван виш йисара набататрин куьмекдалди лап залан азарлуйризни чара ийидай. Чи тIебиатдин жуьреба-жуьре набататралди, цуьквералди ва векьералди булвили халкьдин лукьманвал вилик тухудай мумкинвал гузвай. Сифте яз VII асирда араб тарихчийри кхьейвал, лезгийри Самурдин тамара авай серкIведин тарарин пешерив кьилин тIалар атIузвай. Чи тамарин аламатрикай ХVII виш йисарин туьрк тарихчи Эвлия Челебиди, ХIХ асирда Къуруш, ЭчIехуьр, Яргун хуьрера хьайи урусрин алим А.В. Пастухова, 1885-йисуз Хуьлуьхъа хьайи машгьур натуралист алим Г. Раддеди ва масбуруни гегьеншдиз кхьенай.
Бязи авторри чпин ктабра ва макъалайра КцIар ва Кьурагь районар, СтIал Сулейманан райондин Сайтархуьр, Испик, Шихидхуьр, Уллугъетягъ, Хутаргъ хуьрер чIуруз экъечIай дармандин векьералди бул тирди къейд авунва. Чешмейра къалурнавайвал, Кьурагьа виликдайни кар чидай, начагъ инсанар векьер-кьаларалди сагъар хъийизвай лукьманар гзаф авай. Абурулай бедендин хайи кIараб дуьзарун ва сагъарун алакьдай. Бедендик квай иви тIимил хьайила жикIийрикай хкуднавай дарманрив сагъардай. Абурун къацу аптекри цIудралди начагъвилер сагъардай мумкинвал гудай.
Чи лукьманри азарлуяр сагъардайла гьелбеяр, цIантарар, чIутран цуьквер, тIенгирар, ламра япар, вергер, цIирицIар, виливанар, серемар, севре цуьквер, масагар, хьархьамар, валагар, деведин векьер, равчарар, музулад векьер, рекьекьулар, цуьрегар, шуьлер, шегьверар, тIахрагар, шуьтруьяр хьтин векьерикайни цуькверикай, гьакIни жикIийрикай, инийрикай, мертерикай, чумалрикай, кIирийрикай, жумарикай ва маса майвайрикай гегьеншдиз менфят къачудай. Марагълуди ам я хьи, бязи авторри, иллаки урусри чи лукьманрикай кьилди макъалаяр кхьена абур вириниз сейли авунай. Мисал яз, гзафбуруз тийижир са материал - И.Селюкан 1890-йисуз «Русская медицина» журналдиз акъуднавай «О врачебной помощи и народных лекарях в Кюринском округе» макъала къалуриз жеда. Гьам и макъалада, гьам маса авторрин макъалайра къалурнавайвал, ХIХ асирда чахъ цIудралди машгьур халкьдин лукьманар хьанай.
Тарихчи Р.Магомедова ХIХ асирдин сад лагьай паюна яшамиш хьайи машгьур испикви лукьман Шагьбазакай малумат ганва. Ада кхьизвайвал, а вахтунда дагълара галукьдай азарар фад-фад чикIизвай. Шагьбазалай ихьтин азаррин вилик пад кьаз алакьзавай. Виридаз куьмек гузвай Шагьбаза гьатта вичин стха яна кьейи Къихлар лугьудай къанлудан аяларни сагъарнай. И лукьманди азарлуйриз чара ийидайла вишелай гзаф чIуруз экъечIай дармандин векьерикай менфят къачузвай.
Шихидхуьряй тир Шикерхан Кьасумов Куьре округдиз ва вири Дагъустандиз сейли тир. 140 йисуз яшамиш хьайи ада дармандин векьерин куьмекдалди начагъвилер сагъардай ктаб кхьенай. А ктабда 130 кьван азарар сагъарун патал рецептар ганвай. Гьайиф хьи, 1877-йисан бунтара иштиракна лугьуз вичиз 17 йис кар атIайла, урус офицерри адан ктаб цIай яна канай. Шикерхана суьргуьнда авайла гзаф дустагъар сагъарнай.
Алай вахтунда Урусатда халкьдин медицинадихъ галаз машгъул тир ксариз илимдин рекьяй чирвилер гузва ва абурукай менфят къачузва. За фагьумзавайвал, чи лезги районра алай вахтунда набататрин куьмекдалди азарлуяр сагъардай лукьманар авачиз туш. Абуруни медицинадин илимдин рекьяй чирвилер къачуна халкьдиз къуллугънайтIа хъсан жедай. ИкI хьанайтIа, тIебиатди вичи ганвай дарманрин-набататрин ва векьерин куьмекдалди аптекдин дарманривай сагъар тежезвай са кьадар начагъвилериз чара ийиз жедай.
