Гзаф йисар инлай вилик «Сувар» ансамбль паталди хордин коллектив туькIуьрдайла зал са ихьтин дуьшуьш атанай. Рушари, сусари зи теклиф хвешила кьабулнаIани, итимрини жегьил гадайри кичIела яни, я тахьайтIа кваз такьаз зи теклиф негьнай. Вучиз ятIани чпихъ рикIиз хуш ванер авайбурни агатначир чав. Садбуру чпелай кьилди мани лугьуз алакьзавайди я лагьана хордик экечIун чпиз лайих акуначир. Гьа икI, хор туькIуьрун патал зи алахъунри кьил кьуначир. Гьайифар хьанай заз. Вучиз лагьайтIа и кардив агат тавун чи дегь адетрикай сад негьун лагьай чIал тир. Лезгияр вири Къафкъазда вичин харусенятдалди сейли тирди, чахъ вишералди халкьдин маниярни кьуьлер авайди рикIелай ракъурна кIанзавач.
   Лезги халкьдин ацукьун-къарагъу- ник, адан тарихдин гелерик, жуввал хвенвай адетрик санал мани лугьунни акатзава. Чпихъ агъзур йисарин тарихар авай «Сифте ргал», «Сифте цуьл», «Пешапай», «Цуькверин сувар», «ПIинийрин сувар» хьтин элдин мярекатар манияр галачиз кьиле фидачир. ЧIимелвилер алудун патал дишегьлийри «Алапехъ» хьтин халкьдин къугъун арадал гъа- най. Ана санал лугьудай манийри кьетIен чка кьазвай.
   Цан цадайла, гвен гуьдайла лежберри лугьудай манийрин ванер чуьллера гьатдай. Шад манийрини кьуьлери Яран суварик кьетIен дад кутадай. Дегь чIавара «Яран йифер» тIвар алай манийрин мярекатар лезгийрин вири хуьрера гзаф гурлудиз кьиле фидай. Яран йиф чIичIиз эл кIватI жедай. Ина дишегьлийрини итимри санал манияр лугьудай: сада кьил кутадай, амайбуруни ван-ванце туна давамардай. 
   Гатфарин цанар цадайла лезгийри «Сифте ргал» сувардай. Гъилик берекат квай хуьруьн агьсакъалди вичин туьрез никIиз акьуддай. Ада викиник малар кутуна сифте цIар тухудай. НикIин и кьиляй, а кьилиз фена хтуниз са ргал лугьудай. И сифте ргалдилай кьулухъ ада вичин туьрез жегьилрив вугудай. Далдамдинни зуьрнедин ван хкаж жедай, лежберри яцар гьализ-гьализ манийриз - гьаварриз гуж гудай:
     Ник ацIудай къуьл хьурай,
     ЦIинин ризкьи бул хьурай,
     Викlегь яцар гара хьуй,
     Ризкьи, ризкьи пара хьуй.
     Рат ацIурай къуьлерив,
     Кар туькIуьдач хъилерив.
   Къадим лезги манийрин арада «Пешапайри» кьетIен чка кьазвай. Мублагьвал, берекат кIандай инсанри яргьалди кьурагь хьайила марфадихъ цIигел яз куьчейриз акъатна гьуцаривай къвал ракъурун тIалабдай. Им итимрин тамаша тир. Са итимдал, яни гададал цIвелин, яни къавахдин хилерикай раснавай «пек» алукIардай. Ада ва гуьгъуьна авай жемятди хуьруьн куьчейрай физ марф тIалабдай манияр лугьудай:
     Имир, имир, имир марф,
     Тефей чка тамир марф…
     Марф къуьлериз,
     Къуъл кIатIариз…    
   Санал манияр лугьудай адет мелера иллаки гурлуз кьиле фидай. Хуьре са низ ятIани кIвал эцигун патал эл са шумудра кIватI жедай. ХандакI ядайла, кирпичар атIудайла, цлар хкаж- дайла, къав кIевирдайла хуьруьн итимар гуьгьуьллудаказ кIвалахдив эгечIдай. Дишегьлийри тIаратIар кьуна, манияр лугьуз-лугьуз кIвалин иесидиз цIийи кIвал мубаракдай. Ахпа абур кIвалахзавайбуруз тIуьнар гьазуриз эгечIдай. Нисинихъ сад-садан патавай хьиз кьве суфра экIяйдай: садахъ итимар, муькуьдахъ дишегьлияр ацукьдай. ТIуьнар кьилиз акъатайла абуру чпин юргъунвал манийралди алуддай. Иер ван авай итимрини дишегьлийри элдин рикI алай манияр лугьудай, муькуьбуру хордалди гуьгъ кутадай. Гьа икI, ял яна кIвалахдив эхгечIдай хуьруьнбур. 
   Рагъданихъ, кIвалах кьилиз акъудайла, мелез атайбур мадни санал ацукь хъийидай. И гъилера фу, ниси, мукаш, къатух жедай суфрадал. Каш алудна, манийрин мелек эгечIдай эл. «Загъадурзагъа», «Рушан рикIе мурад ава», «Шагьсенем», «Жанисат», «Яд къубудин дегьнедава» хьтин манийри рикI хъуьтуьлардай. Йифен кьуларалди хуьруьз инсанрин шад ванер чикIидай.
Лезги мехъерар чешнелу ийиз- вайди ина манийринни кьуьлерин межлисар чараз, кьилди кьиле фин тир. Мехъерин гьар са мярекатдихъ вичин манияр авай. Сусаз жиреяр тухудайла итимри кьилди манияр лугьудай. Хинедиз фидай дишегьлийрин манияр масабур жедай. Свас акъуддайла лугьудай манийрив къведайди авайни? Енгедиз кьилди гафар туькIуьрдай. Свас чамран кIвализ авуддайла лугьудай шад манийри тIал-квал рикIелай ракъурдай инсанрин. Чамран межлисдихъни кьилди манияр авай. Дустари чам юкьва туна манийрал илигдай.
Халкьдин рикI алай мани тир «Пейкер бахадиз» фикир гун. Адахъ вирида санал лугьудай чка ава:
     Уф, чан аман,
     Дердин дарман аман?
     Бес мус къведа
     Вун чаз мугьман?
«Пейкер баха» итимри лугьудай, ахпа вири санал хордив эгечIдай. «Иервал вуча» манини итимри хордал лугьудайбурук акатзава. Адет яз адак сада кьил кутада, итимрин хорди давамарда.
     Иер, иервал вуча?
     Ярдин иервал вуча?
     Вилер цIару къвед хьтин,
     Ярдин иервал вуча?
   И мани рушариз талукьарнавайди я ва ам итимри лугьун кутугзава. Рушани гадади санал лугьудай манийрик «Бидирханар», «Суна чан», «Лезгид руш», «Суваллай яр» ва масабур акатзава.
Чна «Сувар» ансамблдихъ галаз санал эхиримжи йисара цIудралди халкьдин манияр туьхкIуьр хъувунай.  Мисал яз «Перизада», «Магьи дилбер чан», «Дарман», «Кай дилбер», «Яд къубудин дегьнедава», «Сир гьикI гуда», «Адахлу», «Эсли-Керем», «Шамил атана», «Дагълар», «Шарвилидин мехъер», «Рушан рикIе мурад ава» ва масабур къалуриз жеда. И манияр санал лагьайла акваз-такваз руьгь акатда инсандик, шадвилин гьиссерив ацIуда адан рикI, гъам-хажалат цIрада. Манидин гужни гьа им я.
   Чахъ итимри ва дишегьлийри кьилди, гьакIни абуру санал лугьун патал теснифнавай акьван иер манияр ава хьи! Къафкъазда маса халкьариз хордин манияр авачир береда лезгийрин шад мярекатрик цIудралди ихьтин манийри дад кутадай. Гьайиф къведай кар ам я хьи, гила чавай санал кIватI хьайила манияр лугьуз хъжезмач. Абурун гафар чизвач лугьуз кIевера гьатзава чун. Руьгьдик каш кумаз, экIяй хьанваз хквезва чун шад межлисрай. Бес вучиз рикIелай ракъурнава чна и иер адет? Вучиз ам кваз кьазмач? И тапан регъуьвал гьинай атанватIа чаз? Регъуь маса затIарикай хьана кIанзава: кIвалах тийиз къар маса гуникай, дишегьлидал гъил хкажуникай, эрекь хъвана абур маса гуникай, дидедин чIал квадаруникай, ватан гадарна яргъариз катуникай. Ажузвилерни усалвилер гъизвайди ихьтин крар я. Манияр лугьун лагьайтIа, гьунар я. Ам жуван халкьдин медениятдиз икрам авун, адалди дамахун я. И гьисс авачир инсан бегьемди туш. Санал мани лугьуни руьгь кутада инсандик. Адахъ эл агуддай, яргъалбур мукьвалардай, хъелбур дустардай, жувандахъ ялиз тадай гуж ава. Хорди инсандин рикIе ватанпересвилин гьиссер куькIуьрда.
   Хордалди мани лугьун инсандин уьмуьрда гел тазвай харусенятдин формайрикай сад яз тек эстетикадин жигьетдай руьгь ацlун ваъ, гьакlни садвилиз эверзавай дерин психологиядин гьал я. Чара-чара инсанар санал кlватlал хьана мани лугьудайла абур ялгъузвилин, гъамунин, хажалатдин пацукай хкатзава, санал хьуни абурук руьгь кутазва. Алимри къейд ийизвайвал, хордалди мани лугьуни хажалатдин гормонар тlимиларзава, бахтлувилин гормон тир эндорфиндин кьадар артухарзава. Мани лугьудайла дуьздаказ нефес къачуни бедендиз регьятвал гъизва, мефтl кислороддив ацlурзава. И карди инсандиз секинвал ва хъсан энергия гузва.
Хордалди мани лугьуни инсанрин арада авсият арадиз гъизва, абур сад-садаз мукьваларзава, хайибуруз элкъуьрзава. Инсанри чеб чlехи са коллективдин са чlук тирди кьатlуз- ва. Хордин макьамди инсандиз руьгьдин каш алудиз куьмек гузва. Санал мани лагьайла инсанар суьгьуьрда гьатнавай хьиз умун, къени гьиссерин алемда гьатда.
   Гзаф халкьарин фольклорда санал мани лугьун дегь чlаварилай амай адет я.    Къадим девирра хордин манияр адет яз халкьдин суварра лугьудай. Мисал яз, Грецияда Дионис аллагьдиз бахшнавай театрдин тамашайра хорди кьетlен чка кьазвай. Рим империяда военный парадрин ва диндин мярекатрин вахтунда хордин роль гзаф чlехиди тир.
Дагъустандин халкьарин, гьабурукай яз лезгийрин виридалайни рикl алай адетрикай тир хордин манийрай - коллективдин руьгь, халкьдин садвал, битаввал агакьарзавай и адетдай адан шадвилерни четинвилер, дарвилерни умудар аквазва. Ам патриархал жемиятда инсанрин арада авсиятдин са форма хьиз гегьеншдиз чкlанвай. Хизанра, мукьва-кьилийрин арада кьилин гаф итимри лугьузвай девирда жегьилрин арада алакъадин са формадиз элкъвенвай. Ада жегьилриз мецив лугьуз тежезвай гафар манидин куьмекдалди сад-садав агакьардай мумкинвал гузвай.
   Хор гьакlни жемиятдин иервилиз, харусенятдиз авай кlанивилин дережа, халкьдин руьгь, адан къенепатан дуьнья, гьиссерин деринвал къалурдай халисан мизан я.
Къе дуьньядин гзаф халкьари этнографиядалди, милли эменнийралди, жуввилелди чпел ялзава. Кьил акъуддай ксари лугьузвайвал, абурухъ кьегьалвал, гужлувал, садвални шадвал ава. Са береда чпи квадарай руьгьдин ивирар цIийи кьилелай гъи- лик ийиз алахъзава инсанар. Алай аямдин татугайвилерин кьилин себеб милли адетар, хасвилер, жуввал квадарун тирди кьатIай акьуллу халкьар чпин дегь гелерихъ гелкъвезва. И рекьяй гзаф алахъунар ийизва абуру. Чпин чIални меденият, адетарни къилихар къени авун патал сад-садав агатзава, хъсан крарик къуьн кутаз- ва. Ша чнани гьа икI ийин!