2005-йисан гатуз КцӀар райондин ТIигьиржалрин хуьруькай кхьин патал аниз фейи за хуьруьн юкьван мектебдин муаллим Икрам Медетан хва Девлетханован тӀалабуналди адал кьил чIугунай. Адаз зун акурла гзафни-гзаф хвеши хьанай.

– Зав вав вугудай багьа са аманат гва, чан руш, – лагьанай агъсакъалди. – XIX виш йисан лезги шаир Эмираслан Гъанидин чIалар тийижир кас бажагьат ава чи хуьре. Мел-мехъеррик, мярекатрик адан шиирар рикIел хкида инсанри. ЯтIани шаирдин чIалар хуралай кIелдайбур къвердавай тIимил жезва. Йисар алатунивай адан шиирарни рикIелай алатун мумкин я. Анжах чахъ ихьтин сеняткаррин таъсиб чIугвадай инсанар авачиз туш. 15 йис инлай вилик чи хуьруьн мектебдин муаллим Вилибег Ханагьмедан хва Мегьралиева вич рагьметдиз фейидалай са варз вилик заз вичин кьилив эверна са папка вуганай ва лагьанай: «Ибур шаир Эмираслан Гъанидин чIалар я. Абур за чи хуьруьн агъсакъалар тир, вич 130 яшда рагьметдиз фейи Незуьр бубадивай, фекьи Агъали Нуьдуьралидин хцивай, Къарабег Мустафаевавай, Мегьамед Яралиевавай, Балугъланавай ва масабурувай кIватIна кхьенвайбур я.  Шаирдин бязи шиирар за са шумудра Дагъустанда лезги чIалал акъатзавай газет ва журналрин редакцийриз ракъурнай, амма абур санани чап хьанач. Гила и папка аманат яз вав вугузва за, квадар тавуна шиирар чап жедатIа килиг. И гафар лагьана Икрам муаллимди зав са папка вуганай:

– Са береда Вилибег муаллимди хьиз, гила и шииррин са копия  жував туна, муькуь копия вав вугузва, абур «Самур» газетдиз акъудун тlалабзава, чан руш. Къуй а бахтсуз шаирдин руьгь шад хьурай.

Зани Бакудиз хтайла Эмираслан Гъанидин шиирар «Самур» газетдин 2005-йисан 20-августдин нумрадиз акъуднай, шаирдикай кlелдайбуруз малуматни ганай.  Гьуьгъуьнлай адан чlалар «Самур» газетдин 2009-йисан 24-октябрдин нумрада чапнай.

Эмираслан Гъанидин (1851-1896) Къуба патан лезги шаиррин арада вичихъ кьетlен хатӀ ва мектеб авай къелемэгьлийрикай я. Адакай бязи малуматар сифте яз 1990-йисуз Магьачкъалада чапдай акъатай «Лезгийрин революциядин вилик квай девиррин литература» ктабда гьатнава. А ктабдин чинриз шаирдин са шумуд шиирни акъатнава.

Эмираслан Гъанидин 1851-йисуз Къуба уезддин Вини ТӀигьиржалрин хуьре кесиб лежбердин хизанда дидедиз хьана. Инин медресада араб чӀалалди кӀелай адан хци къелемдин суракьар гьеле жегьилзамаз хуьруьз чкIанай. Девирдин гъахъсузвилер акваз чанди цIай кьур жегьилди кхьей шиирар гъилерай-гъилериз фенай. Девирдин татугайвилер русвагьзавай и шиирар ван хьайи хуьруьн фекьийрин чанда кичI гьатнай, абуру шаир виляй вегьин патал гаф-чIал сад авуна адал «семеди» тIвар илитIнай. Кхьизвай шиирар себеб яз Эмираслан медресадай чукурнай.

И вакъиадилай гуьгъуьниз Эмирасланан хизандиз мусибатар хьанай. Хуьруьн девлетлуйрикай сада талада никӀериз яд гузвай адан бубани ими яна кьенай. Ихьтин гьахъсузвилерал дуьшуьш хьайи гададин хиве диде, гъвечӀи стха ва гъвечӀи вах хуьн гьатнай. Гуьгъуьнлай адан вахни стха цӀегьерин азардикай кьенай. Эхирдай Эмирасланни месе гьатнай.

РикI хана, хайи хуьряй экъечӀиз мажбур хьайи Эмираслана муьжуьд йисуз Манкъулидхуьре, гуьгъуьнлай Яламадин Велемир хуьре девлетлуйрин малар хвенай. Муьжуьд йисалай хуьруьз хтай вичин хва хуьруьн фекьийринни девлетлуйрин гафарихъ яб акалай адан хайи дидеди кваз кьуначир. Дишегьли Мири тӀвар алай са итимдиз гъуьлуьз фейила и карди рикӀ тӀарай Эмираслана дуьньядикай хъелнай, адаз уьмуьрди дад хганачир.

Эмираслан Гъанидин поэзиядин халисан жавагьирар тир «Ваз кӀаниди са зун ятӀа», «Элкъвез-элкъвез», «Вун зи яр я», «Ашкъидин цӀай», «Пуд суал», «Фана дуьнья» хьтин лирикадин шиирра ада четинвилерихъни азабрихъ галаз тухвай уьмуьрдикай шел-хвал ава. Вичиз кӀан хьайи Селми тӀвар алай руш кьисмет тахьай шаирди текдиз, гъам- хажалатдив уьмуьр гьалнай. «Ваз кӀаниди са зун ятӀа» тӀвар алай шиирда ада вичин жавабсуз муьгьуьббатдикай ихтилатзава. Инсанривай къакъатай шаир вичин 45 яшар хьайила рагьметдиз фенай.

P.S. Агъадихъ чна Эмирасланан икьван гагьди чап тахьанвай шиирар гузва.

     ГЬАЛА

Заз ахварай датӀана

Буба Гъани аквадай.

Гьайифдилай пӀузарар,

Пихер хьана дакӀвадай.

Илис жечни бес зал дерт,

Мири кӀвализ къагъайла.

Мехъеризни-мелериз

Гъани рикӀел тагъайла.

Жаван уьмуьр физва икӀ,

Зунни диде хъел хьана.

Гьала девран санкьур сикӀ,

Гъанид тарцин хел хана.

КЬЕГЬАЛ КЬЕЙИЛА

Лугьуда хьи, бубайри чи

Кьегьал кьейила тӀвар амукьда.

Инсанвилин рекьяй алад,

Дуьньядал ви кар амукьда.

Дуьньядикай фикир ая,

Бендедиз чи зикир ая,

Бахт паталди шуькуьр ая,

Вун кьейила яр амукьда.

КичӀе жемир цӀаярикай,

Чайгъунрикай, къаярикай,

Хкатмир гьич таярикай,

Цуьк авахьда, тар амукьда.

   ХЪСАН Я

Уьмуьр вуч я, виридаз

Чир хьайитӀа хъсан я.

Гьахъ-адалат дуьньяда

Гьар куьнилай масан я.

Гьар са касдиз вичин бахт,

Гьарадаз са кар ава.

Вири шад я хуьре чи,

Заз дердерин пар ава.

Низ акунач ТӀигьиржал

Кьакьан дагъдин синеллаз.

Бес зун гьа икӀ рекьидан,

“Семеди” тӀвар винеллаз?

             ЖЕДАН

Кьакьан цавар, кӀеви чилер зал хадай,

ЦӀалцӀам чина гьар са жуьре хал тадай,

Кьве падна рикӀ, ширин чанда звал твадай,

Дава-дарман жагъун тийир тӀал жедан?

Эвел кьиляй рикӀ ахъайна къалурна,

Пайгъамбарар вири вилик ракъурна.

Шегьре рекьер, жигъирар хьиз какурна

Лагь, ашукьар мецер аваз лал жедан?

Гуьгьуьл михьи, къастар кӀеви хьайила,

Сидкьивилин гаф дустариз гайила,

Акьуллудаз «семед» лугьуз кайила,

Ам эллерин вилик гьакӀан мал жедан?!

         ДУСТАР

Са гафни куьн рахамир зав,

Зун дердери канва, дустар.

Яргъал рекье арабадин

Гиг юкьвалай ханва, дустар.

Зун кьейила хкваш рикӀел,

Зи лишанар ала муькъвел.

Эхиратдин яргъи рекьел

Зун бахтуни гъанва, дустар.

Манияр лагь кьакьан чӀурал

Зарлу чуьнгуьр кьуна хурал.

Инжиклубур татуй сурал,

Зи рикӀ мурк хьиз къанва, дустар!