Авар халкьдин лугьуз тежедай кьван зурба, вири дуьньядиз сейли, «асирдин инсан», «шаиррин шаир» хьтин тIварар къачур Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатова лезгийриз чпихъ къадим ва девлетлу поэзия, гзаф шаирар авай мерд халкь хьиз къимет ганай. Чи халкьдин шаир Арбен Къардаша 2003-йисуз Расул Гьамзатован 80 йисан юбилейдихъ авсиятда урус чIалал «Дагъустандин халкьар» журналдиз акъудай вичин «Расул Гьамзатов ва Лезги Эллада» тIвар ганвай макъалада кхьенай: «Макъаладин кьиле ганвай «Лезги Эллада» гафарин автор чIехи дагъви Расул я. И карди шаирди стха халкьдин руьгьдин девлет тир поэзия гьикьван сейлиз кьазватIа мад гъилера субутзава. Ибур гьакIан тариф паталди лагьанвай иер гафар туш. Шаирди СтIал Сулейманан ватанда – Агъа СтIалдал кьиле фейи мярекатдал лагьанвайбур я. Расул Гьамзатова лезги поэзиядин корифеяр тир Кьуьчхуьр Саидан ва Етим Эминан багьа ирс хъсандиз гьиссзава ва абур теблигъ авунин карда чIехи роль къугъвазва».

   Гьакъикъатдани чIехи устадди лезги поэзиядиз, адан классикриз икрамзавай. Гьавиляй вичи Дагъустандин Кхьирагрин КIватIалдиз регьбервал гузвай вахтунда адан теклифдалди гьар йисуз СтIал Сулейман дидедиз хьайи 18-майдиз Магьачкъалада шаирдин гуьмбетдин патав ва адан хайи хуьре – Агьа СтIалдал поэзиядин йикъар кьиле тухун къарардиз къачунай. Вичин бубадин – Дагъустандин халкьдин шаир Гьамзат ЦIадасадин дуст СтIал Сулейманан тIвар ада поэзиядин мярекатрал гьуьрметдивди кьадай.

   Садра ада Агъа СтIалдал кьиле фейи мярекатдал чи ХХ виш йисан Гомеран яратмишунриз лайихлудаказ къимет гана лагьанай: «Сулейманалди чи дагълар кьакьан, гьуьл дерин хьанва. Ада масабур хьиз илимдин университетар куьтягьнач, уьмуьрдин университетар кIелна. Ам лап хъсан кар чидай лежбер, къуьл ва маса няметар гьасилдай устIар тир. Шаирвилин алакьунрин чIехи устадни хьана. За Сулейман хайи чилиз икрамзава. Чаз Сулейман хьтин инсан гайи квез баркалла». Гьикьван хъсандиз лагьанва!

   Гьа са вахтунда Расул Гьамзатова лезги эдебиятдин машгьур векилар тир Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, Хуьруьг Тагьиран, ШагьЭмир Мурадован, Къияс Межидован, Межид Гьажиеван, Алирза Саидован, Жамидинан, Ханбиче Хаметовадин, Байрам Салимован, Кичибег Мусаеван, Арбен Къардашан ва масабурун яратмишунризни лайихлу къимет ганай ва абурун тIварар гьамиша дамахдалди кьадай. Ада гзаф лезги авторрин ктабриз сифте гафни кхьенай.

   Дуьньядин гзаф уьлквейра хьайи Расул Гьамзатоваз Дагъустандин хуьрерани къекъвез хуш къведай. Кьасумхуьр, Агъа СтIал, Алкьвадар, Миграгъ, Къуруш ва маса хуьрера, Ахцегь ва Кьурагь шегьерра чи ацукьун-къарагъунал гьейран хьайи адаз Лезгистандин тIебиатдикайни инсанрикай гзаф хуш атанай. Гьайиф хьи, чIехи устадди лезги хуьрериз авур сиягьатрикай чи къелемэгьлийри икьван гагьди кьилди ктаб туькIуьрна басма авунвач.

   Авайвал лугьун хьи, лезгийриз Расул Гьамзатован тIвар гзафни-гзаф багьа я. Ам анжах аваррин ваъ, чи шаирни я лугьузва. Адан са кьадар шиирар, гьабурукай яз, машгьур «Лезги» тIвар ганвай шиир хуралай кIелзавай лезгиярни тIимил авач. Чи сейли къелемэгьлийрикай Шагь-Эмир Мурадова, Алирза Саидова, Шихнесир Къафланова, Межид Гьажиева, Байрам Салимова, Жамидина, Ханбиче Хаметовади, Шамсудин Тагьирова, Ибрагьим Гьуьсейнова, Кичибег Мусаева, Мердали Жалилова, Абдуселим Исмаилова, Арбен Къардаша, Тажидин Ахмедханова ва масабуру Расул Гьамзатован эсерар лезги чIалаз элкъуьрнава.

   Гила Расул Гьамзатова чи поэзиядиз ва адан машгьур векилриз гьихьтин къимет ганатIа рикIел хкин.

   Кьуьчхуьр Саидакай: Р.Гьамзатова гьар гьафтедин хемисдин юкъуз Магьачкъаладин кьилин ктабханада «эдебиятдин хемисар» кьиле тухун адетдиз элкъуьрнавай. Садра а мярекатдал Кьуьчхуьр Саидакай рахазвай касди лагьанай: «Ханди вичин папариз килигна лугьуз Саидан вилер акъуднай». А касди им багьна тир, шаирди зулумкар ханар, девлетлуяр русвагьна лугьуз адаз ихьтин гьелягьар кьунай лагьаначир. Гьавиляй Расул Гьамзатова хъуьрена зарафатдалди лагьанай: «Эгер зулумкарар русвагьзавай кесерлу чIалар тесниф авур Саидан вилер папариз килигна лугьуз акъуднайтIа, вири шаирар буьркьуь хьана кIанзавай». Ахпа Р.Гьамзатова чи шаирдин са шумуд шиир мисал яз гъана абур гзаф къиметлу эсерар тирди къейд авунай.

   Етим Эминакай: Чи классикдин тIвар гьамиша гьуьрметдивди кьур Р.Гьамзатова адакай лагьанай: «Дуьньядин картада Дагъустандин кьакьан дагълар – Базардуьзи, Шалбуз, Гуниб къалурнава. Ингье дуьньядин халкьариз маса дагълар, и дагъларин кукIвар тир гзаф зурба акьулдин иесиярни чида. Ам Етим Эмин…гьакIни алатай девиррин гьакъикъи халкьдин шаирар я».

   Р.Гьамзатова гьакIни ХIХ-ХХ виш йисарин шаиррикай ихьтин къейдер авунай: «Дагъустандин поэзиядин кьуд гьалкъа – Дагъустандин ХIХ-ХХ виш йисарин медениятдин кьуд даях. Абур Батырай, Магьмуд, Ирчи Казак ва Етим Эмин я. Абурукай виридалайни гзаф Етим Эминан бахтуни гъанач. Гзаф вахтунда адан поэзиядин варисар анжах лезги кIелдайбур хьана. Дагъустандин халкьарин гегьенш къатариз шаир чизвайтIани, ам кIанзавайтIани, адан эсерар кIелнавачир. Абур таржума авунвач лугьуз ваъ, таржумачийривай лезги поэзиядин новатордин чIаларин кьетIенвал авайвал ачухариз хьанач лугьуз. Гьайиф хьи, икьван гагьди чав шаирдин шииррин хъсан таржумаяр агакьнавач. И жигьетдай Дагъустандин эдебиятдин маса классикрин – Батыраян, СтIал Сулейманан, Гьамзат ЦIадасадин бахтуни генани гъанва. Гьатта ихьтин гьаларани чна Эминан лирикадин гьайбатлувал, адан рикIин чIехивал, хайи чилиз вафалувал гьисс ийизва… Адан поэзия – дерин, иер гьиссерин, чIехи дережадин фикиррин поэзия я».

   Шагь-Эмир Мурадовакай: Расул Гьамзатова вичин машгьур «Зи Дагъустан» эсерда тIварар кьунвай шаиррикай сад Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадов я. Ана икI кхьенва: «Шагь-Эмир Мурадов – «ислягьвилин лиф». Лезги шаир. Гьамиша лиферикай кхьизва».

   «Лиферикай кхьизва» лагьайла Р.Гьамзатова Ш.–Э.Мурадов ислягьвиликай кхьизвай ва ислягьвилиз эвер гузвай шаир я лагьана фикирда кьазвай. Къурушрин хуьруькай гзаф хуш атай Расул Гьамзатова чи къурушви шаирдикайни гьамиша хуш аваз рахадай. Устадди адан «Лацу лифер» ктабдиз ихьтин къимет ганай: «Лацу лифер» ислягьвилин манияр я. Шагь-Эмир Мурадован шиир-манийрихъ ислягьвал, ватан, хайи Дагъустан кIанардай чIехи къуват ава. Адан шиирар-манияр неинки лезги поэзиядин, гьакIни Дагъустандин поэзиядин гзаф къиметлу эсерар я».

   Жамидинакай: «Зи Дагъустан» ктабда Жамидинакай икI кхьенва: «Жамидин – чи сатирик, чи Марк Твен. Гьа са вахтунда чи Эдебиятдин фонд я». Гьа инал лугьун хьи, сифте яз Жамидинан яратмишунриз лайихлудаказ къимет гайиди Расул Гьамзатов я. Ада Жамидинал ихтибардай, адаз гьуьрметдай, гьамиша къайгъударвал къалуриз алахъдай. 2001-йисуз Жамидин Дагъустандин Кхьирагрин КIватIалдиз регьбервал гузвай Расул Гьамзатован сад лагьай заместителвиле хкягъун и къайгъударвилин нетижа тир.

   Жамидин рагьметдиз фейила тазиятдин юкъуз Р.Гьамзатова лагьанай: «Жамидин хьтин шаир-сатирикар тIимил ава. Дагъустандин эдебиятдин мад са зурба векил чавай къакъатна. Амма хъсан шаир ва инсан хьиз адан тIвар рекьин тийидай устадрин сиягьдик акатна».

  Кичибег Мусаевакай: Гзаф йисара Бакуда яшамиш хьайи, Низамидин тIварцIихъ галай эдебиятдин институтда кIвалахай, гуьгъуьнлай Дербентдиз куьч хьайи Кичибег Мусаев «Самур» газетдин коллективдин дуст тир. Расул Гьамзатовахъ галаз алакъаяр авай ада чи газетдиз устаддин гьакъиндай макъалаяр, шаирдин вичи лезги чIалаз элкъуьрнавай шиирарни акъуднай.

  Расул Гьамзатова чи шаирдикай икI лагьанай: «Кичибег Мусаев инсанриз камаллу хьуниз эвер гузвай шаир я. Чна адаз «Бакудин дагъустанви» ва «Дагъустандин бакуви» лугьузвайди я. Ада Азербайжандин ва Дагъустандин халкьарин арада дуствилинни стхавилин алакъаяр мягькемарун патал гзаф зегьметар чIугвазва. Ислягьвал, дуствал кIани шаирдин поэзияни гьа и руьгьдив диганва».

   2002-йисуз К.Мусаева завай Магьачкъалада чапдай акъудун патал гьазурнавай вичин «Инсан ятIа…» тIвар ганвай ктабдиз редакторвал авун тIалабнай. За редакторвал авур, Расул Гьамзатова сифте гаф кхьей а ктаб 2003-йисуз чап хьанай. Кичибег муаллимди рикIел хкизвайвал, ктабдин редактор Къуба патай яз акурла Р.Гьамзатова лезгийрихъ Азербайжандани хъсан шаирар ава лагьана Нуреддин Шерифован, Забит Ризванован, Лезги Няметан, Седакъет Керимовадин ва зи тIварар кьунай. Устаддин гафари чахъ руьгь кутунай.

   Арбен Къардашакай: Дагъустандин ктабрин чапханада редакторвиле кIвалахзавай жегьил шаир Арбен Къардаш 1994-йисан сифте йикъара кIвалахал атайла вичин вилерин чIалахъ хьаначир. Адан кабинетдин ракIарихъ Расул Гьамзатовни Мегьамед Агьмедов акъвазнавай. Р.Гьамзатова вичин саягьда зарафатдалди лагьанай: «Шумуд югъ я чаз вун гьат тийиз. Кье хьайитIани вуна чун къабулдани?»

   Кабинетда са кьадар ихтилатар авурдалай кьулухъ Расул Гьамзатова Арбеназ вич атунин метлеб ачухарнай: «Вуна зи кьуд цIарцIин шиирар урус чIалаз элкъуьрдани? Эхиримжи йисара абур са агъзур кьван кIватI хьанва. Са кьадарбур Владимир Солоухина элкъуьрнава, гзафбур амазма…»

   «Завай Солоухина хьиз элкъуьриз жедач», – лагьана Арбена вич-вичивай квахьнаваз. Устадди адан алакьунрин тарифарна давамарна: «Вуна Етим Эминанни СтIал Сулейманан шиирар урус чIалаз элкъуьрзаватIа, зи шиирар таржума авун ваз са акьван четин жедач».

   «Алахъда зун», – лагьана къалабулух кваз Арбена. Са шумуд вацралай ада Расул Гьамзатован урус чIалаз элкъуьрнавай кьуд цIарцIин шиирар «Труд», «Московский комсомолец», «Правда», «Северный Кавказ» газетрин чинриз акъатнай. Р.Гьамзатова жегьилдиз разивал къалурнай ва Арбен гзаф алакьунар авай шаир я лагьанай.

   Расул Гьамзатова чи шаирризни шииратдиз ганвай къиметдиз талукь мисалар мадни гъиз жеда. Абур садни кьвед туш. Ада Дагъустандин маса халкьарин поэзиядизни лайихлу къимет ганай. Гьи халкьдин векил хьунилай аслу тушиз, алакьунар авай са жегьил шаир акурла гзаф хвеши жедай адаз, куьмекар гудай. Гьа ихьтин рикI ахъа, дамах гвачир инсан тир ам. Дагъустандин вири халкьарин рикIин-руьгьдин дамахдинни даяхдин лишандиз элкъвенай Расул Гьамзатов!