Лезги эдебиятдин векилрин шикилриз килигун зи рикI алай кар я. Дидед чIалал шииратдинни гьикаятдин эсерар арадиз гъайи чи къелемэгьлийрин портретрай абурун руьгьдин дуьнья чириз алахъда зун. Алибег Фетягьован акунрал гьалтайла зи рикI юзада, вилерал шел акьалтда. Шикилдай килигзавай иер жегьилди зи кьарай атIуда. Адан вилерай чикIизвай гъамуни къарсурда зун. 25 йиса аваз вичин уьмуьр кьатI хьайи шаирдикай веревирдер ийида за. Вич
кьиляй-кьилиз цIай, ялав тир, рикIи дидед чIалан гевгьерар туькIуьрун паталди гъалаб къачур, халкьдин рекье шем хьиз куькIуьнай и жегьил адетдин инсан тушир жеди, лугьуз фикирда за. Эхь, ихьтин ксар гьар са халкьдин уьмуьрдиз кьериз-цIаруз къведа, чпелай кьулухъ квахь тийидай гел тада абуру.
Дуьньядин эдебиятда 25 йиса аваз классикдиз элкъвей ксар тIимил ава. Дагъустандин лезги къелемэгьли Алибег Фетягьов абурукай сад я. 25 йисуз шаир, кхьираг, драматург, таржумачи, филолог, журналист, фольклорист хьиз вириниз сейли хьайи и касдин къелемдикай хкатнавай эсеррин сиягьдиз килигайла мягьтел тахьун мумкин туш. Шиирар, поэмаяр, гьикаяяр, романар кхьей А.Фетягьован эсеррин метлеблувили, адан чIалан фасагьатлувили гьейранарда вун.
Алибег Абдулфетягьан хва Фетягьов 1910-йисуз Дагъустандин Куьре округдин гилан СтIал Сулейманан райондин Цмур хуьре дидедиз хьана. Адан буба викIегь кас тир. ГъвечIи чIавуз етим хьайи ам Бакудиз акъатнай, ина нафтIадин мяденра кIвалахнай. Хуьруьз хтана вичиз кIвал-югъ, хизан туькIуьрай ада туьквенни ахъайнай. Гьа и туьквен адал кулак тIвар илитIун патал са багьна хьанай, кас хуьряй акъуднай. Алибега сифте Цмурин, гуьгъуьнлай Кьасумхуьруьн мектебда кIелнай. Вичихъ каллиграфдин хьтин хатI авайвиляй гьеле 11 йиса аваз ам кIвалахал акъвазнай. 8-синиф куьтягьайла 13 йиса авай Алибег кIелун давамарун патал Бакудиз рекье гьатнай. Мягьтел жедай кар я! Вичин гзаф таяр-туьшер гьеле аялвилин гьавада амаз Алибег чирвилер къачун, дуьньядихъ галаз мукьувай таниш хьун патал хайи хуьруьвай яргъаз акъатна. Бакуда ада пешедин ва политграмотадин курсар акьалтIарна, комсомолдиз кьабул хьана. Адан женгчи руьгь бубадиз ракъурнавай чарчяй чир жезва: «Ваз за хтана хуьруьн кооперативда кIвалахна кIанзава. Зун ваз ваъ лугьуз мажбур я. Зи кIелуни ва за чIугвазвай зегьметди кооперациядив кьазвач, захъ маса рехъ ава. Бухгалтервал завай кIел тавунани ийиз жедай…»
Гуьгъуьнлай ада нафтIадин мяденра кIвалахнай. Кьуд йисалай гзаф вахтунда Бакуда хьайи Алибега ина вичин кьил хуьн патал кIвалахни авуна, урус ва туьрк чIаларни дериндай чирна. Гзаф ктабар кIелай, дуьньядин эдебиятдин жавагьиррихъ галаз мукьувай таниш хьайи Алибег Ватандиз хтайла адан 17 яшар хьанвай. Ам вичихъ гегьенш дуьньякьатIунар, кьетIен фикирар авай жегьил тирди вирибуру кьатIанай. Ада Цмур, Курхуьр ва Агъа СтIал хуьрерин комсомолдин тешкилатра теблигъатчивиле кIвалахнай.
1928-йисуз лезгийрин зурба камалэгьли Гьажибег Гьажибегова кардик кутур «ЦIийи дуьнья» газетди Алибег Фетягьован уьмуьрда кьетIен роль къугъванай. Ина Гь.Гьажибегов, З.Эфендиев, Гь.Аликберов хьтин къелемэгьлийрихъ галаз санал ада лезги журналистикада сифте камар вегьенай. Латин графикадалди лезги чIалал акъатзавай и газетда мухбирвиле кIвалахай Алибегакай са кьадар вахтунилай жавабдар секретарь хьанай.
Гьеле мектебда кIелзамаз Етим Эминан таъсирдик кваз шиирар кхьей Алибегаз Владимир Маяковскийдин поэзияди гужлуз эсернай. ЦIийи кIалубда аваз ва икьван гагьди тахьай къайдада шиирар теснифиз эгечIай Алибеган кхьинри гьасятда Гьажибег Гьажибегован фикир желбнай. Жегьилдин ргазвай илгьам кьатIай камалэгьлиди адаз поэзиядал элячIун меслят акунай. Са кьадар вахтундилай газетда Алибеган «КIуьд январь», «Вач, югъур хьуй, куьгьне уьмуьр» хьтин сифте шиирар чап хьанай. Абур къушма жанрда кхьенвайтIани, шаирди вичиз хас тир цIийивилер кутунвай, гагь-гагь кIалубдай
акъатна рифма авачир цIарарикайни менфят къачунвай. Адан шиирра куьгьне вуч аватIа вири юхдиз акъудзавай, ура-патриотар гзаф хьанвай, са кьиляй вири мискIинар кIевирзавай девирдикай наразивални ава. «Фекьиярни шехьда» гьа ихьтин шииррикай я.
Гуьгъуьнлай газетда шаирдин «Зарбачи Гьасан» поэма чап хьана. И эсердин винел ада кьве йисуз кIвалахнай. Шаирди вичин девирдив кьадайвал цIийи руьгь, цIийи нефес гана арадиз гъайи и поэмади кIелдайбурун фикир гьасятда вичел желб авунай. Вири Дагъустандин эдебиятда сифте яз кьилдин сюжет кваз кхьенвай и поэма Н.Турганова урус чIалаз элкъуьрнай ва «Северокавказский большевик» газетда чап авунай. Гуьгъуьнлай и таржума Москвадин «Молодая гвардия» журналдизни акъатнай. 21 йиса авай автордиз и эсерди машгьурвал гъанай, поэма а девирдин виридалайни хъсан эсеррикай сад яз гьисабнай. И машгьурвилин себебрикай садни ам тир хьи, Алибег Фетягьов вичин эсер урус чIалал Москвада чап хьайи сад лагьай дагъустанви тир. Поэма регьят кIелиз жедай къени чIалал къелемдиз къачунвай. Поэмадин кьетIенвилерикай сад адан сюжетда гьакъикъи вакъиаяр хьунухь тир. Шаирди Дагъустандин «Дагогни» заводдин зегьметчи инсанрин образар туькIуьрнавай. Им ахьтин девир тир хьи, заводра кIвалахзавайбур агакьзавачир. Шуьше хкудзавайбур иниз хуьрерай, районрай атун патал заводдин регьберри жегьилриз эвер ганвай. Гьа эверуниз гьай гайибурикай садни поэмадин кьилин игит хьиз теснифнавай Гьасан тир. Куьруь вахтунда цIийи пешедин сирер дериндай чирай адакай вичин кьетIен фикир-фагьумар авай савадлу, акьуллу, жуввал авай кас жезва. Шаирди Гьасанан образ акьван кIанивилелди туькIуьрнавай хьи, ам кIелзавайбурун рикIе ацукьнай.
Дагъустандин вири газетри и поэмадикай макъалаяр чапнай, ам автордин чIехи агалкьун тирди малумарнай. Са кар авай хьи, «Зарбачи Гьасан» поэмади шаирдиз машгьурвал хьиз, рикIин тIаларни гъанай. И эсерди НКВД-дин дикъет гьасятда вичел желбнай. Адан цIарар тупIалай ийиз маса манаяр жагъурзавайбур арадал атанай. ЦIийи дуьнья туькIуьрзавай, цIийи къурулушдин инсанрин фикир-фагьумар къалурзавай и поэмади вучиз ятIани Дагъустандин къенепатан крарин нарком Ломоносован кьарай атIанай. Ада ракъурай чекистар тахсирлу кас хьиз шаирдин кIвале къекъвенай. Гьа и карди вичиз кIевелай эсер авур Алибег начагъ хьана азарханадиз гьатнай. Ам кIевера турди чир хьайи Дагъустан гьукуматдин кьиле авай Нажмудин Самурский, Джалаледдин Коркмасов
хьтин машгьур ксари шаирдин пад хвенай. Ингье НКВД-дин агентри А.Фетягьоваз регьятвал ганач, адан гьар кам хвена. ГьакI ятIани, Алибеган гуьгъуьнлай «ЦIийи дуьнья» газетдиз акъатай «Дагъларин разведчикар», «Эм-тэ-эс», «Культсанштурм» хьтин эсеррини гьа поэмади хьиз ван авуна. Адан «Сакко ва Ванцетти», «Дяве», «Европадин жаллатIриз», «Чинани ана» хьтин девирдин руьгь кужумнавай поэмайри жегьил шаирдин савадлувал, адан гегьенш дуьньякьатIунар къалурзава.
Халкьдин рикI алай къелемэгьлидиз элкъвенвай А.Фетягьова рикIиз са вуч ятIани аян хьанвайди хьиз йиф-югъ талана кIвалахзавай. Адан шиирдалди кхьенвай «КьатI-кьатI авур зунжурар» романдин кьилин игит Мегьамедан образдай чаз шаирдин къалабулух аквазва. 1917-йисалай кьулухъ дагъвийрин цIийи уьмуьрдикай ихтилатзавай роман азадвилин гимн тир. Ингье хуьрерин майишатдин коллективар туькIуьруни инсанрин планар чIурзавайди шаирди хъсандиз къалурзава.
Шаирди вичи къейд авурвал, ам ирид йисуз эдебиятдин женгинин аскер хьанай. Адан ругуд ктаб чап хьанай. 1934-йисуз шаирдин ирид лагьай ктаб – «Гуьлпери» поэма чап хьана кIанзавай. Ингье малум тушир себебрай и ктаб неинки акъатначир, ам юхдиз акъуднай. Шаирди вичи урус чIалаз авунвай таржумадилай гъейри адан гелни амач. Гьа ирид йисан къене ада 8 поэма, шиирдалди къелемдиз къачунвай «КьатI-кьатI авур зунжурар» роман, цIудралди шиирар, гьикаяяр кхьенай. Гьа идалди адан яратмишунар куьтягь жезвачир. Лезги эдебиятдин чIал вилик тухузвай Гьажибег Гьажибегов хьтин алимрин регьбервилик кваз ада тарсунин ктабарни туькIуьрзавай. «ТIимил савадлубур патал кIелдай ктаб», «Лезги чIалан винел кIвалахун патал ктаб» ва масабур мисал яз къалуриз жеда.
1931- йисуз «ЦIийи дуьнья» газетдин редакция Ахцегьиз куьчарайла Алибег Фетягьов Дагъустандин Гьукуматдин Чапханадин лезги чIалан редакторвиле тайинарнай. Гьана кIвалахдайла ам таржумайрив мукьувай эгечIнай. Урусрин классикрин, гьабурукай яз А.С.Пушкинан, М.Ю.Лермонтован, И.А.Крылован, Н.А.Некрасован, А.П.Чехован, М.Горькийдин, В.Маяковскийдин, Н.Тихонован, Д.Бедныйдин, А.Бартодин гзаф эсерар лезги чIалаз элкъуьрнай. Ингье 1935-йисуз ам са себебни авачиз Дагъустандин Кхьирагрин КIватIалдай акъуднай, гуьгъуьнлай кIвалахалай алуднай.
Ибур тIимилди хьиз, адан цIийиз дидедиз хьанвай гада аялни телеф хьанай. Пуд вацра кIвалах авачиз амукьай Алибег 1935-йисан гатфариз Дербентда акъатзавай «Рабочий фронт» газетдин жавабдар секретарвиле кьабулнай. Са кьадар вахтунилай лагьайтIа, адан уьмуьр кьатI хьанай. А чIулав югъ 1935-йисан 21- апрель тир. Вичин эсерар датIана Дагъустандин газетрин чинриз акъатзавай, вичин хъсан суракьар вириниз чкIанвай машгьур шаирдин кьиникьикай а девирдин газетри са цIар кьванни кхьеначир. И хабар мецерай-мецериз фена, Алибег Фетягьован поэзиядал, адан ватанпересвилел, дидед чIал вилик тухун патал ада чIугур женгинал гьейран тир чи ватанэгьлийрал агакьна, абурун рикIер къарсурнай. Садбуру адан рикI акъвазна лагьанай. 25 йиса авай тIарам, мягькем жегьилдиз са тIал-квални авачирди чизвай инсанар и кардин чIалахъ хьаначир. Садбуру ам тIегъуьндикай кьена лагьана чав чукIурнай. Ингье имни тапарар тирди рагъ алай югъ хьиз ашкара тир. Садбуру буба кулак тирвиляй гада арадай акъудна лагьанай. Зегьметдал рикI алай викIегь кас тир адан буба Абдулфетягьал тапаррай татугай тIвар илитIна хайи хуьряй Буйнакскдиз куьчнавай. ЯтIани Алибега бубадихъ галаз алакъа атIаначир.
НКВД-дин япатIар датIана жегьил шаирдин гелера къекъвезвайди чизвай инсанривай вуч ийиз жедай кьван? Алибег Фетягьов чинеба кучукнай, сур алай чка гьич хайибурузни чирначир. Эхь, къедалди шаирдин сур гьина аватIа садазни чизвач.
Гьа икI, 25 йиса аваз лугьуз тежедай кьван зурба эсерар кхьей, чи эдебиятда садрани квахь тийир гел тур шаир арадай акъудна. Пехилвили, ламатIвили, алчахвили вичин кар авуна. Алибег Фетягьован яратмишунрин гьи хилез вил вегьейтIани, ана ада са мектеб яратмишнавайди аквазва. Ам Дагъустандин сад лагьай пешекар журналист тир. Гь.Гьажибегова «ЦIийи дуьнья» газетда кIвалахай кьве йисалай Алибег Фетягьоваз гайи характеристикада «ам редакциядин къиметлу кIвалахдар я, жавабдар секретардин везифаяр хъсандиз чизва», - кхьенай.
Дагъустандин эдебиятда гьикаятдин жанрдин бине гьада эцигнай. Адан «Риза», «Газет», Бубадин веси», «Лянет» гьикаяяр къени и жанрдин хъсан чешнеяр яз гьисабзава. Я адал къведалди, яни адалай гуьгъуьниз шиирдалди роман кхьейди хьаначир. Лезги халкьдин руьгьдин ивирар, фольк-
лордин чешмеяр кIватIунин карда А.Фетягьован зегьметар гекъигиз тежерди я. Ада Гь.Гьажибеговахъ, Э.Капиевахъ, В.Луговскойдихъ, Н.Тихоновахъ, В.Павленкодихъ ва маса къелемэгьлийрихъ галаз санал хуьрерай чи махар, кьисаяр, мисалар, хкетар кIватIнай. Абурукай са кьадарбур 1941-йисуз чап хьайи «Лезгийрин фольк-лор» кIватIалдиз акъуднава. 1934-йисуз лезгийрин зурба шаир СтIал Сулейманахъ галаз мукьувай таниш хьайи А.Фетягьова адан мецелай машгьур «Жувакай ихтилат» къелемдиз къачунай.
ЦIи лезги халкьдин чIехи шаир Алибег Фетягьов дидедиз хьайи 110 йис тамам хьанва. Алатна фейи йисаривай я вич кьуьзуь ийиз, яни халкьдин рикIелай алудиз тахьай чи зурба къелемэгьлидин нубатдин юбилей я. Дагъустандин эдебиятда маса ахьтин са кас авач хьи, адан уьмуьрдин рехъ ва кьиникь Алибег Фетягьованди хьиз сирлуди хьурай. Алибег Фетягьован ирс А.Агъаева, Гь.Гашарова, З.Биримбегова, Р.Келбеханова илимдин рекьяй чирнаватIани, адан эсерар мектебра ва университетра чирзаватIани, шаирдин 25 йисан куьруь уьмуьрдин тарих суалривди ацIанва.
Гьа и карди кьарай атIузва чи. Адан галатнавай, инжиклу руьгь чи Ватандин гьи пата, гьи чилел, гьи сура кучукнаватIа, адан уьмуьр кьатIнаватIа чир тахьун чIехи мусибат я. Завай хьайитIа, и кардихъ бегьемдиз гелкъвенвач. ГелкъвейтIа, гзаф суалрин жавабарни жагъида. Ам дуьньядивай къакъатай 1935-йисалай инихъ са акьван чIехи девир алатнавач эхир. Ингье и кардихъ гелкъведайбур жагъида лагьайдан чIалахъ я зун. Вуч хъсан я хьи, эхиримжи йисара шаирдин тIвар Цмуррин мектебдал эцигнава, адаз хуьруьн майдандал гуьмбет хкажнава.
Аллагьди вичиз рагьмет авурай!
