Виш йисара чапхунчийривай кукIвариз тахьай лезги чIалар квахьдай йикъал атанва. Вучиз? Жаваб жагъурун патал будугъ, къирицI, хиналугъ чIаларин лексикадиз вил вегьен бес я. Алатай виш йисара, иллаки советрин девирда и чIаларин кьилел чIехи мусибатар атана. А чIаларин лексикада вишералди хайи гафар амукьнач, абурун чка маса чIаларин гафари кьуна. И кар къедалди давам жезва ва будугъ, къирицI, хиналугъ чIалар аморф чIалариз элкъвез, къвердавай чпин диде чIал тир лезги чIалавай къакъатзава.
ХХ виш йисарал къведалди лезги чIалалай вичин сихилдин вири чIалар генани мукьувай хуьз алакьнай. Вучиз лагьайтIа Къафкъаздин къадим ва чIехи чIаларикай тир лезги чIалакай гьам региондин агьалийри, гьамни къунши халкьарин векилри гегьеншдиз менфят къачузвай. Бязи тарихчийри кхьизвайвал, гьеле ХVIII асирда Лезгистандин агьалийрилай гъейри Дагъустандин са шумуд аялатдин – Акушадин, Дженгутендин, Къаракъайтагъдин, Къазикъумухдин, Табасарандин агьалиярни лезгидалди рахазвай (Килиг: Кавказцы. 1750-1820. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе, собранные и пополненные Семеном Броневским. Москва, 1823). С.Броневскийди а чIавуз чапдай акъудай Къафкъаздин чилерин картадиз вил вегьейтIа, лезги чIалакай гьикьван чIехи чилерал менфят къачузвайтIа хъсандиз кьатIуниз жеда.
Гьайиф къведай кар ам я хьи, гила Дагъустандин бязи алимар ихьтин делилар кваз такьуна лезги чIала тарихда къугъвай роль тIимилариз алахъзава. Профессор Н.С.Джидалаева гьатта са халкь тир лезгияр, агъулар, рутулар, табасаранар, цIахурар сад-садахъ галаз лезгидалди ваъ, азербайжан чIалалди рахазвайди тир лугьузва. Ада кхьизвайвал, азербайжан чIал гьакIни лезгийрин, табасаранрин ва Кьиблепатан Дагъустандин маса халкьарин эдебият чIал тир кьван. И касдиз гьеле VII-VIII виш йисарал къведалди лезгийри хайи эдебият чIалакай менфят къачурди чизвач.
Лезги чIаларикай ягьанатна, лак чIалан роль артухариз алахъзавай алимди кхьиз-ва: «Адет яз «гъвечIи» халкьдин векилриз «чIехи» халкьдин чIал чидай. Месела: агъулриз, арчийриз, кубачивийриз ва масабуруз лак чIал чидай» (Н.С.Джидалаев. Языковая жизнь Дагестана. В кн.: Языки Дагестана. Махачкала-Москва, 2000, с.29). Ихьтин ксариз чир хьун герек я: сад лагьайди, лакар садрани Дагъустандин чIехи халкьарин жергеда хьайиди туш. Кьве республикада яшамиш жезвай лезгияр лагьайтIа, неинки Дагъустандин ва Азербайжандин, гьакIни Къафкъаздин чIехи халкьарикай я. 1886-йисан статистикадин малуматрай аквазвайвал, ХIХ виш йисан эхирра анжах Дагъустанда лезги халкьари вири агьалийрин 27,22 процент тешкилзавай. Аварар чпин группадик акатзавай халкьарни галаз 20,20, даргияр 18,08, къумухар 10,26 процент тир. Лакрин кьадар 48 агъзур касдив (8,15%) агакьзавай.
Кьвед лагьайди, а чIавуз лак агьалияр (абуруз къазикъумухар, лезгийри яхуларни лугьуда) чеб лезгидалди рахазвай. Гьавиляй урус тарихчийри кхьенай: «Къазикъумухар иниз къадимдай атанвайбур я, вучиз лагьайтIа лезгийрик акахьай абур татар чIал туна, лезги чIалалди рахазва (Кавказцы. 1750-1820. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе, собранные и пополненные Семеном Броневским. Москва, 1823, с. 190).
Пуд лагьайди, тарихдин чешмейра къалурнавайвал, лезги чIал гьеле ХIV асирдал къведалди Къафкъаздин лап чIехи, гьатта маса чIалар вичин къене цIурурзавай чIал тир. Гьавиляй туьркверин машгьур тарихчи Зеки Велиди Тогъана кхьенай: «Маса чкайрай тир Гьезер ва Къипчах агьалийрикай вахтар алатунивай Дербентдинни Ширвандин арада яшамиш жезвай чкадин агьалийрик акахьиз Лезги жезвай» (Zeki Velidi Toğan. Umumi Türk Tarihine Giriş. Cild 1. İstanbul, 1946, s. 441).
Маса туьрк тарихчиди, Шерафеддин Эрела кхьенвай гафар рикIел хкин: «Лезгийри Дагъустанда анжах чеб хвенач, гьа са вахтунда чпин патарив гвай къуншиярни чпин арада цIурурдай бажарагъ къалурна. Абурулай гъейри къе чеб амачир Албанарни Аланар, рагъэкъечIдай патай рагъакIидай патаз атай чIехи къуватрин амукьаяр, гьакIни Араб сердерри стратегиядин жигьетдай важиблу чкайриз куьчарай Арабар гзаф зурба халкь тир Лезгийрик акахьна, чпин чIалар ва жуввал квадарна Лезгиламиш хьана» (Şerafeddin Erel. Dağıstan ve Dağıstanlılar. İstanbul, 1961, s.17).
Чи къадимвал, чи чIехивални къудратлувал эхиз тахьай чIулав къуватри советрин девирда лезги халкьарикай хьиз, лезги чIаларикайни кьисас къахчуна. 1920-1952-йисара агъулриз мектебра лезги чIалалди тарсар гана. Гьавиляй абурувай чпин чIал хуьз хьана. 1952-йисалай 1992-йисал къведалди, яни 40 йисуз и халкьдин чIала цIудралди асул агъул гафар урус гафаралди эвез хьана. И халкьдиз дидед чIалал кIел-кхьин анжах Совет гьукумат чкIайдалай гуьгъуьниз несиб хьана.
Лезги чIалан группадик акатзавай арчи чIалаз гзафни-гзаф маса чIаларин гафар атанва. Абур авар ва урус чIаларалди кIелиз мажбурнава.
Рутул чIалан кьилелни чIехи мусибатар атана. 1952-йисал къведалди Совет гьукуматди рутулрив урус ва азербайжан чIаларалди кIелиз туна. 1952-йисалай лагьайтIа, мектебра тарсар анжах урус чIалалди гана. Дидед чIал рутулри 1993-йисалай чирзава.
ЦIахур чIални барбатI гьалдиз гъана. 1954-йисалди цIахурри азербайжан чIалалди кIелна. 1954-йисалай абур урусдалди кIелиз мажбурна. ЦIахур чIалалди кхьинар 1991-йисуз арадиз атана ва гила юкьван мектебрин агъа синифра и чIални чирзава. ЯтIани и чIалаз мадни маса чIаларай гзаф гафар къвезва.
1959-йисуз Табасаранда хьайи машгьур этнограф Л.Лаврова вичин «Этнография Кавказа» ктабда гьахълу яз маса чIалари табасаран чIал арадай акъудзавайди къейд авунай. Ингье лезги чIала табасаран чIал арадай акъатиз тунач. Лезгийрин тарихдикай кьве ктаб кхьенвай тарихдин илимрин доктор М.М.Ихилова кхьейвал, чпин диде чIал – лезги чIал хвеначиртIа, табасаранвияр мадни пара ассимиляция хьунухь мумкин тир. Лезги чIал абур патал къалхан хьана.
Гьайиф хьи, Азербайжанда лезги чIалавай маса лезги чIалар патал яргъалди къалхандин роль къугъваз хьанач. Вучиз лагьайтIа ина Совет гьукуматди лезги чIалан вичиз генани гзаф басрухар гана. Кадрияр ва маса такьатар агакьзавачирвиляй гзаф лезги хуьрера дидед чIал чирзавач. Лезгийрихъ хайи чIал хуьн ва вилик тухун патал кьетIен такьатар тир радио, телевидение, аялар ва жегьилар патал газетар, журналар, институтра хайи чIалан муаллимар гьазурдай факультетар авач. Лезги чIалалди тарсунин ктабар агакьзавач.
Лезги чIал вич кIевера гьатнавайвиляй адан группадик квай чIаларни кукIвар жез-ва. «Асул будугъ гафарин фонд туькIуьрнавай лексемрин чIехи пай амач ва абур арадал хкун мумкин туш» (Мейланова У.А. Будухско-русский словарь. М., 1984, ч.200). «Исятда Азербайжанда яшамиш жезвай 15 агъзур будугъвидикай анжах 3 агъзур касдиз вичин дидед чIал чизва» (Будугълу-Пириев В. Будугъ ва будугъвияр (азербайжан чIалал). Баку, 1994, ч.15).
Гьа инал лугьун хьи, къирицI чIалан гьаларни са акьван хъсанзавач. Са вахтунда Бакудин Славян Университетдин доцент Вели Хидирова кхьейвал, къирицI чIала тахминан 4 агъзур кьван асул къирицI гафар ама. Алай вахтунда Къуба ва Хачмаз районра 30-дав агакьна къирицI хуьрер аватIани, абурун агьалийри дидед чIалакай тIимил менфят къачузва. Гзаф хуьрерин агьалияр азербайжан чIалалди, бязи хуьрерин агьалияр лагьайтIа, лезгидалди рахазва. ХХ виш йисан юкьвара къирицIдалди 6000 кас рахазвайтIа (Килиг: Саадиев Ш.М. Крызский язык//Языки народов СССР. Т. IV. М., 1967, ч. 627) гила абурун кьадар генани тIимил хьанва. Исятда къирицI чIалан лексикадин 60-65 процент къачунвай гафарикай ибарат я.
Тарихдин вакъиайри будугъ ва къирицI чIалариз хьиз, хиналугъ чIалазни гзаф басрухар гана. И чIал маса чIаларай, иллаки азербайжан чIалай гзафни-гзаф гафар къачуз мажбур хьана. Амма са вахтунда хиналугъвияр лезгидалди рахазвай ва гьавиляй абурулай дидед чIал генани хъсандиз хуьз алакьнай. ХVIII виш йисан сад лагьай паюна урус тарихчийри кхьенай хьи, Будугъ, Хиналугъ, КъирицI, Жек, Элик ва Гьапут хуьрерин агьалияр лезгидалди рахазва (Килиг: Гербер И. Г. Описание стран и народов вдоль западного берега Каспийского моря. 1728 г. – История, география и этнография Дагестана. М., 1958, ч. 80-82).
ХVIII виш йисан кьвед лагьай паюнилай гатIунна азербайжан чIалан таъсирдик акатай хиналугъ чIала гуьгъуьнин виш йисара и чIалай вишералди гафар къачуна, лезги гафарин са пай вичи арадал гъайи гафарив эвез авуна. Гьа икI, ХIХ асирда хиналугъ чIал В.Легкобытова ва И.Березина кхьейвал, «къубавияр ва лезгияр гъавурда акьазвачир чIалаз» элкъвена. Алай вахтунда будугъ чIала хьиз, хиналугъ чIалани асул хайи гафарин фонд туькIуьрнавай лексемрин чIехи пай амач.
Лезги чIалар кукIвар хьуникай, квахьуникай хуьн патал вуч авуна кIанзава? И суалдиз азербайжанви алим, тарихдин илимрин доктор Къемершагь Жавадова ихьтин жаваб ганва: «Будугъвияр тIебии ассимиляция хьунин вилик пад кьун паталди абур санал, сигъдаказ яшамиш жезвай хуьрерин мектебрин агъа синифра аялриз будугъ чIалан тарсар гун чарасуз я. Гьа икI, мектебра къирицI, гьапут ва хиналугъ чIаларни чирна кIанзава. И халкьари бине кутунвай хуьрера са шумуд виш ва я агъзурдав агакьна агьалияр яшамиш жезвайди фикирдиз къачуртIа, и агьалийри къвердавай чпин дидед чIал квадарзавайди ашкара я. Гьавиляй и месэладикай хъсандиз фагьум авун, дуьньядин картада анжах Азербайжандин чилерал алай и этносар хуьн чи буржи я» (Къемершагь Жавадов. Азербайжандин кьадардиз тIимил халкьар ва милли гъвечIи паяр (азербайжан чIалал). Баку, 2000, ч. 180).
