Абур гьикӀ чирнава: агалкьунар, татугайвилер
Кхьинрин чӀал (эдебият чӀал) вилик тухун патал нугъатрин чӀалакай менфят къачун чарасуз тирди гьеле алатай асирдин 50-йисара чи тӀвар-ван авай алим Мегьамед Гьажиева кьилди къейд авунай. Ада вичин “Лезги чӀалан ахцегь диалектдин кьетӀенвилер ва тарс гудай вахтунда абур гьисабда къачун” макъалада (Дидед чӀалан учителриз куьмек. Магьачкъала, 1954, ч. 31-34) сифте яз кхьинрин чӀаланни нугъатрин алакъадикай веревирдер авунай. Алимди гьакӀни са шумуд йисуз зегьмет чӀугуна “Лезги чӀалан къуба диалект” тӀвар ганвай гзаф къиметлу монография кхьенай.
Мегьамед Гьажиевал къведалди Къуба наречидикай П.К.Услара ва А.Н.Генкоди чпин фикирар къелемдиз къачунай. Амма и машгьур алимрин кӀвалахриз са кьадар татугайвилер хас я. П.К.Услара лезги чӀал кьве чӀехи нугъатдикай – куьре ва ахцегь нугъатрикай ибарат тирди къейд ийизва. Ада кьилди къуба нугъат авайди къалурзавач (Килиг: Услар П.К. Этнография Кавказа. Языковедение. XI.Кюринский язык. Тифлис, 1896, ч. 6).
Профессор А.Н.Генкоди вичин “Къуба наречие” очеркда (Материалы по лезгинской диалектологии. Кубинское наречие. Л., 1929, ч. 317-342) Къуба патан лезгийрин рахунар са кьадар дериндай чирнава ва сифте яз ам кьилди наречие тирди къалурнава. Ингье адавай Къуба наречидихъ галаз алакъалу гзаф суалриз жаваб гуз хьанвач. М.М.Гьажиева кхьиз-
вайвал, адан кӀвалахдай къуба наречидихъ гьихьтин морфологиядин кьетӀенвилер аватӀа кьатӀуниз жезвач. Ада вичин 500 гафуникай ибарат тир гафарганда кьве наречидин гафар гекъигдайла, гьакӀни бязи къейдер ачухардайла гъалатӀриз рехъ гуз-ва. Авторди гьатта къуба наречидин бязи гафарни урус чӀалаз дуьздаказ элкъуьрнавач. И кӀвалахдихъ маса татугайвилерни ава.
Мегьамед Гьажиеван “Лезги чӀалан къуба диалект” (урус чӀалал) монография и рекьяй гзаф къиметлу илимдин кӀвалах я. Гьавиляй академик А.Г.Гуьлмегьамедова кхьенай: “Къуба нугъатар ахтармишуни М.М.Гьажиеваз лезгийрин диалектологиядин картада метлеб авай дегишвилер кьиле тухудай мумкинвилер гана: 1) Ада яркӀивийрин – куьревийрин ва къубавийрин рахунри са диалект тешкилзава лугьузвай П.К.Усларанни, Къуба патан лезгийрин рахунар кьилди наречие я лугьузвай А.Н.Генкодин арада авай гьуьжет эхиримжидан хийирдиз гьялна. 2) Адан ахтармишунри “къуба наречидин” мана гьакъикъидаказ ачухарна”. (Гюльмагомедов А.Г. О научной деятельности Магомеда Магомедовича Гаджиева. В кн.: М.М.Гаджиев. Махачкала, 1997, ч.22).
Гьайиф къведай кар ам я хьи, алимдихъ Азербайжандин чилерал дуьшуьш жезвай вири нугъатар илимдин рекьелди эхирдал кьван ахтармишдай мумкинвилер хьанач. Адан бязи фикирар филологиядин илимрин доктор Ш.М.Саадиева кьилиз акъудна. Мисал яз и автордин “Азербайжандин лезги нугъатар” кӀвалах (гъилин хатӀ) къалуриз жеда. Ш.М.Саадиева и илимдин кӀвалахда хьилерин нугъатдин фонетикадин кьетӀенвилер, кузун, манкъулидхуьр, уьшгуьн, хъимил нугъатрин фонетикадин, лексикадин ва морфологиядин кьетӀенвилер ачухарнава.
Къуба наречидихъ галаз алакъалу яз чи машгьур алимрикай У.А.Мейлановадин ва Б.Б.Талибован макъалаяр, А.Г.Гуьлмегьамедован “Къуба нугъат” (“Къизил Къусар” газет, 1964-йисан 7-май) макъалани фикир желбдайбур я. Са береда чи тӀвар ван авай шаир Забит Ризвановани Къуба патан нугъатар ахтармишнай (Килиг: Забит Ризванов. Газетди кьенвай миллетдал чан хкида. “Самур” газет, 1992-йисан 2-8 март).
Чка атанваз лугьун хьи, Къуба патан нугъатрикай икьван материалар аватӀани, абур тамамвилелди чирнавач. Кьиле тухвай ахтармишунра лагьайтӀа, са кьадар гъалатӀриз рехъ ганва. Гележегда татугайвилер арадай акъудун патал чи машгьур алим ва кхьираг Агьед Агъаеван гафар рикӀел хкана кӀанзава: “Дагъустанда лезгийриз исятдани Азербайжандин лезгийрин тарих чизвач. Лезгийрикай рахадамаз ва кхьидамаз, адет яз, Азербайжандин лезгияр кваз такьуна анжах Дагъустандин лезгияр фикирда кьазва. Ва я аксина, Азербайжандин лезгийриз Дагъустандин лезгийрин тарих пис чизва. Амма лезгияр вири са халкь я. Адан пунар сифте яз Къуба пата мягькем хьайиди я”. (А.Агъаев. Лезгистан азадвилин женгера. “Лезги газет”, 1997-йисан 8-август, ч.10).
Гьа и фикир асасдиз къачуна Азербайжандин лезги нугъатар чирдайла рехъ ганвай бязи татугайвилерикай лугьуз жеда. КӀвенкӀве наречие, диалект ва нугъат вуч ятӀа рикӀел хкин: “Наречие сад хьтин са шумуд диалект акатзавай диалектологиядин уьлчме я. Са чӀалан чеб-чпиз мукьва кьве диалектди ва гзаф диалектри са наречие арадал гъида... Нугъат: 1) са тайин тир чкадиз хас халкьдин рахунар; 2) диалектология илимдин уьлчме... Наречияр диалектрикай жеда, диалектар – нугъатрикай” (А.Г.Гуьлмегьамедов. Лезги чӀалан словарь. II ктаб. Магьачкъала, 2005, ч. 87- 88, 99).
Гьа инал лугьун хьи, къуба наречие, адан диалектар ва нугъатар тупӀалай ийизвай ксари фад-фад и терминар акадарзава. Наречидиз гагь диалект, гагьни нугъат лугьузва. Къуба райондин лезги нугъатрикай рахадайла анжах Хъимил, Куьснет, Уьшгуьн, Куьпчал ва КьечӀреш хуьрер фикирда кьазва. М.М.Гьажиева Къуба районда 6 лезги хуьр авайди къалурнава (М.МГаджиев (Из лингвистического наследия). Составитель: А.Г.Гюльмагомедов. Махачкала, 1997, ч. 50). АкӀ акъатзава хьи, Къуба районда чахъ авайди анжах и хуьрер я. Алимди райондин чӀехи лезги хуьрер тир Дигагь, Алимамедуба, Давудуба, Куьгьне Куьснет (Владимировка), Куьснет Къазмаяр, Еленовка (гилан Гьажи Гьуьсейнли), Хъимил къишлах ва маса хуьрер рикӀелай ракъурнава.
Санлай къачурла, икьван гагьди чӀалан алимри къуба наречидин уьнуьгъ, тӀигьир, хъимил, лакар, уьшгуьн, кузун, манкъулидхуьр, хьил нугъатрихъ галаз алакъалу гьакъикъат дуьздал акъуднава. Чи фикирдалди, къуба наречидин бязи нугъатар М.М.Гьажиева генани дериндай чирнава. Ада сифте яз виликан Къуба уезддин чилерал кьве диалект: къуба ва хъимил-куьснет диалектар алайди къейд авунва. Алимди къуба диалект кьве чӀехи группадиз пайзава: 1) юкьван хуьрерин (Хьил, Ясаб, ГадацӀийихуьр ва мсб.) нугъатрин группадиз ва 2) Кузун дередин ва КцӀар райондин кефер-рагъакӀидай патан хуьрерин группадиз.
Чна фагьумзавайвал, алимди “Кузун дередин хуьрер” хьиз къалурнавай группадиз “Уьнуьгъ дередин хуьрер” лугьун генани дуьз я. Тарихдин чешмейра и чкадин тӀвар “Уьнуьгъ дере” хьиз гьатнава. XIX-XX виш йисарин документ-
ра къалурнавайвал, Уьнуьгъ дередик 9 хуьр – Уьнуьгъ, Кузун, Зиндан Муругъ, Четкуьн, ЧӀакӀар, Вини Лакар, Суважал, Хурай ва Лацар акатзава. 1886-йисал къведалди анжах лезгидалди рахазвай Вини Лакар, Суважал ва Хурай гила гьамни азербайжан чӀалал рахазва. (Килиг: Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков. Тифлис, 1893).
Алимди Уьнуьгъ дередин хуьрерин рахунар къуба диалектдик акатзавайди къейд авунва. Амма им гьакъикъатдив кьадай фикир туш. Адан Къуба уезддин чилерал къуба ва хъимил-куьснет диалектар дуьшуьш жезва лагьай фикирдихъ чунни шерик я. Анжах, чи фикирдалди, ана пуд лагьай диалект – кцӀар диалектни ава ва Уьнуьгъ дередин хуьрерин рахунар гьа и диалектдик акатзава. Гзаф йисара къуба нугъатар дериндай чируни чун лезги чӀалан илимда сифте яз ихьтин нетижадал гъана ва чна жуван монографияда къуба наречидин пуд диалектдалди рахазвай хуьрерин кьилди сиягьар туькӀуьрна чапна (Килиг: Муьзеффер Меликмамедов. Лезги чӀалар. Баку, 2008, ч. 416-422).
Гьа инал лугьун хьи, маса машгьур лезги алимди, профессор У.А.Мейлановади Уьнуьгъ дередин хуьрерин рахунар кузун диалектдик акатзавайди малумарнава. Адан фикирдалди, “къуба наречие къуба, кузун диалектрикай ва мадни са шумуд диалектрикайни нугъатрикай ибарат я” (Килиг: У.А.Мейланова. Лезгинский язык. В кн.: Языки Дагестана. Махачкала﹣Москва, 2000, ч. 152). И фикирдихъ галаз рази хьунухь мумкин туш. Вучиз лагьайтӀа Уьнуьгъ хуьруьн хьиз, Кузун хуьруьн рахунарни кьилди диалект ваъ, нугъат я. Муькуь патахъай, къуба наречие “са шумуд диалектрикай” ваъ, анжах пуд диалектдикай ибарат я – къуба, кцӀар ва хъимил-куьснет диалектрикай.
