Къадим тарихчийрин эсерра «Кабк» ороним ава. Абуру Къафкъаз дагълариз «Кабк дагълар», Къафкъаздин халкьариз «Кабкан халкьар» лагьанва (Килиг: Н.В.Пигулевская. Сирийские источники VI в. о народах Кавказа. Вестник древней истории. I. М., 1939, ч. 110). И кьиляй лугьун хьи, Къафкъаз тIварцIин ери-бинедикай тарихчийри жуьреба-жуьре фикирар лагьанва. Ингье гзафбуру и гафунин асул акъатай чкадиз илимдин рекьелди ваъ, чпин рикIяй фейи хиялралди баянар гузва. Абурулай тафаватлу яз чаз «Къафкъаз» гафуниз чIалан илимдин талукь хилев – этимологиядив кьадайвал баянар гуз кIанзава.

  Тарихдин чешмейрай аквазвайвал, сифте яз Къафкъаздин тIвар къелемдиз къачурди чи эрадал къведалди VI-V виш йисара яшамиш хьайи грекрин алим Эсхил я. Ада дагъларин тIвар вичин дибда лезгийрин «къав» ва «кас» гафар авай «Кавкасос» хьиз къелемдиз къачунай. Геродотани вичин «Тарих» ктабда гьа икI кхьенва. Маса грек тарихчиди – Эратосфена дагъдин тIвар «Каспиос» хьиз къейд авунва. Гуьгъуьнлай тарихчийри и топоним «Кав», «Кавк», «Кабк» хьиз къалурнава (Килиг: Винидихъ галай чешме). Араб тарихчийрикай IX асирда Ибн ал-Факигь ал-Гьамаданиди, X асирда ал-Масудиди Кабк дагълара яшамиш жезвай халкьарикай малуматар ганва.

  Туьркверин тарихчи Шерафеддин Ерела кхьизва: «Къафкъазда (Къафкъасяда) касарилай вилик гьихьтин тайифаяр яшамиш хьанатIа хабар гудай са чешмени авач ва гьавиляй и чилерал са кьадар гелер тунвай виридалайни къадим тайифа Касар я лугьуз жеда. «Къафкъаз» тIварцIи «Касарин дагъ» хьтин мана гузва лагьай фикирар негьиз жедай маса фикирарни авач. Къафкъаз хьиз Казбек, Каспи гьуьл ва Къазикъумух тIварарни «Кас» гафуникай хьанвайбур я… Къафкас тIвар лезгидалди «Касарин дагъ» лагьай чIал я (Шерафеддин Ерел. Дагъыстан ве дагъыстанлылар. Истанбул, 1961, ч. 1). Гьам и алимди, гьамни маса туьрк тарихчи Жамал Гекчеди къейд ийизвайвал, Къафкъаздин тIвар Самур вацIун патав яшамиш хьайи чIехи Кас тайифадин тIварцIихъай хьанвайди я. Касари ина Къавкас тIвар ганвай хуьрни кутунай.

  Аквазвайвал, жуьреба-жуьре халкьарин тарихчийри чпин чIаларив кьадайвал кхьенвай «Кавкасос», «Кав», «Кавк», «Кабк», «Къаф» хьтин тIварарин дибда лезгийрин «къав» гаф ава. Гьавиляй и оронимдин сад лагьай компонент гьа икI кхьена кIанзава. Кьвед лагьай компонентни лезги гаф я: «кас». Лезги чIалан факт асасдиз къачуртIа, «Къафкъаз» гаф Къавкас (Къав + кас) хьиз кхьиз жеда ва ада гьакъикъатдани лезгидалди «Касарин къав (дагъ)» хьтин мана гузва. Кас тайифадин тIварцIихъай «Кас вацI», «Кас гьуьл», «Касан хуьр», «Каспиана» хьтин тIварарни арадиз атайди грек ва румви тарихчийри кьилди къейд авунва (Килиг: Тревер К.В. Новые данные в южных связях Дагестана в IV-III тысячелетиях до н.э. // КСИН. Вып. 108. – М., 1966. – П. 55).

  Гьа инал лагьана кIанда хьи, къадим девирра лезги чIалан «къав» гафунихъ «дагъ» хьтин манани авай. Им ономастикадин ва фольклордин материалар асасдиз къачуна регьятдаказ субутиз жезва. Бязи лезги хуьрерин агьалийри «къав» гафуникай гилани дагъдин манада менфят къачузва. Исятда лезгияр яшамиш жезвай чилерал Къав, Кьурукъав, Куьриканкъав тIварар алай дагълар ала. Исмаиллы районда авай Къав дагъ Гуьйчай ва Куьрдемир вацIарин вини кьиле хкаж хьанва ва адан кьакьанвал 2441 метр я. Чи эрадал къведалди лезгийрихъ Къавгъпел лугьудай хуьр, юкьван виш йисара Къав тIвар алай шегьер ва хуьр хьанай (Килиг: Муьзеффер Меликмамедов. Лезги чIалар. Баку, 2008, ч. 107).

  Гафунин акъатай чка тайинарайдалай гуьгъуьниз адан «къабгъан чIал» терминдихъ галаз гьихьтин алакъа аватIа лагьана кIанда. Са гафни авачиз, чIалан тIвар дуьшуьшдай арадал атанвайди туш.

ЧIАЛАН ТIВАР

  И месэладиз цIийикIа, тарихдин ва чIалан делилрал бинелу яз килигна кIанзава. Винидихъ гъайи делилар асасдиз къачуртIа, къадим чешмейра гьатнавай «кабкан халкьар», «кабкан чIалар» хьтин ибарайри «дагъдин халкьар» ва «дагъдин чIалар» хьтин манаяр гузва. Къадим тарихчийри Къафкъазда 300-елай гзаф чIалар авай лугьузва ва дагъвияр жуьреба-жуьре чIаларал рахазвайди кьилди къейд ийизва. Якъин хьи, са-сад и чIаларин тIварар кьун четин тир ва гьавиляй абуруз санлай «дагъдин чIалар» лугьузвай.

  Мумкин я лезгийри а чIавуз Къафкъаздин чIалариз «къавгъан чIалар» хьтин тIвар гун. Гьа инал лугьун хьи, къадим девирра чи чIала цIийи гаф арадиз гъизвай гилан «–ан» формантдикай «–гъан» хьиз менфят къачузвай. Кьиблепатан Дагъустандин бязи лезги хуьрерин агьалийрин меце исятдани цIийи гаф туькIуьрзавай «–гъан» ава. Аквадай гьаларай, къадим тарихчийри чи «къавгъан» гаф къачуна чпин чIаларив кьадайвал «кабкан» авунва. Фонетикадин дегишвилериз килиг тавуна, алай вахтунда лезги чIала и гаф гьам «къавгъан», гьамни «къабгъан» хьиз амазма.

  Гаф чавай къачунвайди тарихдин делилрайни кьатIуниз жеда. Вучиз лагьайтIа къадим девирра грекри, румвийри, фарсари, арабри ва масабуру Къафкъаздин виридалайни гзаф алакъаяр хвейи халкьарикай сад лезгияр тир. Чи эрадин эвелра яшамиш хьайи, Къафкъазда пара халкьар ава лагьай румви тарихчи Плиния генани машгьур агьалияр хьиз, агъадихъ галай сиягьдив кьадайвал абурун тIварар кхьенва: абхазар, гуржияр, сванар, лезгияр, цезар ва са шумуд маса халкьар (Килиг: В.В.Латышев. Известия писаталей греческих и латинских о Скифии и Кавказе. Т. I. СПб., 1890).

  Машгьур фарс ва араб тарихчийри ва сиягьатчийрини Къафкъаздин халкьарикай рахадайла гзафни-гзаф абхазрин, гуржийрин, адыгейрин ва лезгийрин тIварар кьазва (Килиг: Н.А.Караулов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Азербайджане. СМОМПК. Вып. 29 (Тифлис, с. 1-73); вып. 31 (Тифлис, 1902, с. 1-57); вып. 32 (Тифлис, 1903, с. 1-63). Гьа икI, XI-XII виш йисариз талукь «Гуржистандин уьмуьр» ктабдани Къафкъаздин виридалайни сейли халкьарин жергеда кIвенкIве абхазрин, адыгейрин, осетинрин, лезгийрин тIварар кхьенва (Килиг: Гуржистандин уьмуьр (гуржи чIалал) I. Чапдиз гьазурайди: С.Каухчишвили. Тбилиси, 1955).

  И делилар асасдиз къачуртIа, лугьуз жеда хьи, къецепатан тарихчийри, сиягьатчийри ва савдагарри чпиз мукьувай чизвай халкьаривай гафарни къачун мумкин я. «Кабкан» («Къавгъан») гаф лагьайтIа, абуру анжах лезгийривай къачунва. Вучиз лагьайтIа Къафкъаздин маса халкьарин меце ихьтин гаф авач. Алимри кхьизвайвал, лезги чIала табасаранвийриз «къабгъан» лугьудай гафни ава (Килиг: М .Е.Алексеев, С.Х.Шихалиева. Табасаранский язык. М., 2003, с. 11). И делил чи машгьур алим ва шаир Гьасан Алкьвадарвидин «Асари-Дагъустан» эсердайни тестикь жезва ва бязи дагъдин лезги хуьрерин агьалийри табасаранвийриз исятдани къавгъанар лугьузва.

  Тарихда са делилни малум я хьи, виликан вахтара къабгъанри чпин чIал са акьван кваз кьадачир. Абуруз адал рахаз кIандачир. ЧIалаз лагьайтIа, датIана къайгъу къалурна кIанда, ам вилик тухвана кIанда.

ИКРАМ АВУНА КIАНДА

Лезги чIаларикай, гьабурукай яз табасаран (къабгъан) чIалакай гаф кватайла Гьасан Алкьвадарвиди вичин «Асари-Дагъустан» эсерда кхьенай: «Лезгийри чпин чIалар вилик тухузва, абурал манияр теснифзава, абур хуралай хьайитIани ахтармишиз алахъзава, чпин чIалариз лазим тир фикир гузва. Анжах табасаранри чпин чIалаз (къабгъан чIалаз) гьич са фикирни гузвач ва гьар гьи жуьреда хьайитIани ам кваз такьаз алахъзава. И чIалалди тамам са риваят ва мани теснифун анихъ амукьрай, адал гьатта рахазни кIанзавач, чIехи пай халкь са бубат чирнавай маса-куьре (лезгиред.) ва туьрк чIаларал рахазва. Гьатта дишегьлийрини мехъеррал манияр лугьудайла ва кьейибурухъ шелардайла, чпин чIалакай менфят къачудач, чпин гьиссер бязибуру са гьалда чизвай туьрк, са бязибуруни куьре чIалалди къалурзава. ИкI ятIани, къабгъан чIал, амай лезги чIалар хьиз, риваятар ва манияр яратмишун патал тамамвилелди виже къведайди я ва винидихъ тIвар кьур генерал (П.К.Услар – ред.) ихьтин гьал акурла гзаф тажуб хьана амукьна ва ада табасаранвийрал айиб гъана» (Алкьвадар Гьасан эфенди. АсариДагъустан. Магьачкъала, 2015, ч. 14- 15).

  Гьа инал лугьун хьи, тарихда кьегьал ксар хьиз гел тунвай табасаранвийри чпин нугъат лезги чIалавай къакъатайдалай кьулухъ чIалан къайгъу чIугунач. Маса лезги чIалар хьиз, табасаран чIалан кьилелни чIехи мусибатар атана. 1959-йисуз Табасаранда хьайи машгьур этнограф Л.Лаврова вичин «Этнография Кавказа» (Ленинград, 1982) ктабда кхьенай хьи, маса чIалари къвердавай табасаран чIал арадай акъудзава. Тарихчи М.М.Ихилова и месэладин гьакъиндай ихьтин малумат ганва: «Дербентдин къвалав гвай Табасарандин агьалийрин са паюни (Ерси, Зиль, Гьемейди, Мугъарты, Дарваг хуьрер ва мсб.) чпин хайи чIал фадлай дегишарнава. Тарихдинни этнографиядин делилри субутзавайвал, и хуьрерин агьалияр табасаранвияр я. Гзаф топонимрин тIварар (хуьрер, тIулар, сурар ва мсб.) табасаран чIалан гафарикай арадиз атанвайбур я. Алай вахтунда Табасарандин и чилерал яшамиш жезвай агьалияр азербайжанвийрихъ галаз ассимиляция хьанва ва азербайжан чIалан кьетIен жуьредин диалектдалди рахазва» (Ихилов М.М. Народности лезгинской группы. Махачкала, 1967, с. 26)

  Алимди къейд ийизвайвал, чпин диде чIал – лезги чIал хвеначиртIа, абур мадни пара ассимиляция хьунухь мумкин тир. Лезги чIал табасаранвияр паталди къалхан хьана. Исятдани табасаран чIалан лексикадин са пай лезги гафари тешкилзава (Килиг: М.Е.Алексеев, С.Х.Шихалиева. Табасаранский язык. М., 2003, с. 113). Гзаф лезги гафарикай табасаранвийри авайвал менфят къачузва. Гьа инал лугьун хьи, халкьди табасаран чIалалди туькIуьрнавай манийрани лезги гафарикай ва цIарарикай гегьеншдиз менфят къачузва. Санлай и манияр лезги ва табасаран чIаларин синтез я. Месела:

  Кьакьан дагълар кьве жиредин

  Нур гузавай, я вили яр.

  Вири дердер, чIугваз гъамар,

  Чун кюреддин гъамар гьайиф.

 Ина «жиредин» «жуьредин», «кюреддин» «кьведан» лагьай чIал я. Ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда. Гьа икI, чIалан илимдин ва фольклордин делилри субутзавайвал, лезги чIалан группадик акатзавай вири чIаларин, гьакIни къабгъан чIалан диде чIал лезги чIал я. Чи чIалар хьиз, халкьарни сад я. Виш йисара чапхунчийривай лезги чIалар, лезги халкьар, лезгияр сад-садавай къакъудиз хьанач, мадни къакъудиз жедач. Вучиз лагьайтIа, чи пун лап деринра ава. И деринвал, и кьегьалвал хуьн паталди чна чи чIалариз генани кIевелай икрамна кIанда.