Чи чилерин иервални ава- ранвал садахъни жеч. Гьавиляй Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьира вичин “Ватан” тIвар алай шиирда чи накъвар къизил, къванер мермер, дагълар якъут, тамар гевгьер я лагьанай. Кьакьан дагълар, генг яйлахар, шуршурзавай булахар лезги чилерин тай авачир гиширар я.
Гур вацIарини къалин тамари, бегьерлу багъларини къадим хуьрери, чи чилерин аламатри вирибур гьейранарзава. Агъадихъ гузвай макъалайрини икI тирди субутзава.
МИНЕРАЛРИН АМАРАТ
Геологри лугьузвайвал, лезги чилер тIебиатдин гзаф девлетар авай, жуьреба-жуьре минералрин куьтягь тежер багьа амарат я. Гьеле 1902-йисуз Самур округдин кьил капитан Брусилова Дагъустандин губернатордал ракъурай чарче кхьенай: “Ахцегь вацIун кIамара содадинни гугуртдин мяденар, Ихрекрин кIама ярувал алай шир, Хуьруьг ва Къуруш хуьрерин мукьув гимишдинни кьуркьушумдин минералар, Борч, Хнов ва ЦIахур хуьрерин мукьув цурунин минера- лар, Усур хуьруьн мукьув торф, Ахцегь хуьруьн мукьув цIа такудай ва цIран тийидай чеб, Гъепцегь хуьруьн мукьув живедин мяденар дуьшуьш жезва”.
Гуьгъунлай Хив районда къванцицIивинрин, чIулав ва ранглу металлрин мяденар, эцигунрин материалрин чкаяр ашкара авуна. Чи дагълара кьуркьушумдин, цинкдин, цурунин чIехи мяденар винел акъатнава. СтIал Сулейманан, Мегьарамдхуьруьн, Кьурагь районрин чилерал живедин мяденар ашкара хьанва. Гьеле Совет гьукуматдин сифте йи- сара Лезгистандай Ленинан тIварцIихъ
са шумуд пут живе ракъурнай. Геологри Ахцегь райондик акатзавай “Къизил дере” лугьудай чкада къизилдин, цурунин ва маса ранглу металлрин мяденар авайди винел акъуднава. “Къизил дере”
Кеферпатан Къафкъазда виридалайни чIехи металлрин мяден яз гьисабзава.
Адан игьтиятар 48,6 миллион тонндилай гзаф я. Дагъустандин кьиле авайбуруз а металлар хкудун патал “Къизил дере” Америкадин Садхьанвай Штатрин Глоб Минерал Интернешнл компанидин ихтиярда вугуз кIан хьанай. Ингье халкьди вичин наразивал къалурна ва адалай “Къизил дере” чарабурун гъилик кутун тавуна хуьз алакьна.
КВАДАРИЗ КИЧIЕ ХЬАНАЙ
1964-йисан зулуз Ахцегьиз атай венгер журналист Йожеф Короди инин тIебиат акурла пагь атIана амукьнай. Ада вичин уьлкведин “Орсаг – Вилаг” (“Уьл- кве – Дуьнья”) журналдиз Ахцегьикай “Рагарин юкьва гилан заманадин оазис” тIвар ганвай очерк акъуднай. Ахцегьин тарих, чи халкьдин ацукьун-къарагъун, адетар, меденият фагьумлувилелди чирай адаз лезги чилерин тIебиатди кIе- велай эсернай. “Маса районризни фидай вахт тушни?” – лагьана хабар кьурла, ада хъуьрена ихьтин жаваб ганай: “Мумкин ятIа, тади къачумир, ина масанра гьалт хъийин тийидай акьван марагълу затIар, ахьтин аламатар ава хьи, заз жуван вилералди акурбур квадариз кичIезва”.
ВИРИДАЛАЙНИ ПАК ЧКА
Лезгияр яшамиш жезвай Къиблепатан Дагъустанда виридалайни пак чка Шалбуз дагъ я. Меккедин пак чкайрив гекъигайла, зиярат авунин къайдайра са тафаватни авач. Шалбуз дагъда эцигнавай мавзолей Медина шегьерда авай Пайгъамбардин (Аллагьдин салаватарни саламар хьурай адаз) мискIиндиз, амни Меккеда авай пак мискIиндиз ухшар я.
Шалбуз дагъда авай булахдикайни Земзем булахдикай хьиз лугуьз жеда.
Къаядин кIалубарни Кябедин пак къванциз ухшар я. Шалбуз дагъдин пак чкани ина авай Сулейманан сур я. И пак касди Къафкъазда исламдин дин раиж авунай.
Иниз Къафкъаздин республикайрай, Юкьван Азиядай, Европадин уьлквей- рай зияратчияр къвезва. Шалбуз дагъда йиф акъуддай зияратчияр патал чIехи, иер кIвал ва кьве гьавадин мискIиндин дарамат эцигнава, гунгарра аваз дагъ- дин булахдин къайи яд, электрикдин цIар гъанва ва маса къулайвилер туькIуьрнава.
ЧИЛИН КIАНИК ГЬУЬЛ
Дагъустандин СтIал Сулейманан райондин Вини СтIалрин хуьруьн чиликай цIудралди булахар акъатзава. Геологриз ина 30 метр кьван дериндай чилин кIа- ник хъвадай цив ацIанвай гзаф чIехи вир (гъвечIи гуьл) жагъанва. Булахарни гьа инай акъатзавайбур я.
Инин цикай гьам вини стIалвийри, гьамни Кьасумхуьр ва Герейханов посёлокрин, ЦIийи Макьа хуьруьн агьалийри менфят къачузва. Геологри лу- гьузвайвал, “гьуьлуьхъ” са шумуд виш йисуз райондин вири агьалияр хъвадай цивди таъминардай мумкинвал ава.
ВИШ ЙИСАРИН ТАМАР
1885-йисуз лезги чилерин тамарикай малуматар кIватIай машгьур алим Г.Раддеди Ахцегьринни Кьурагьрин къадим тамарикай марагълу малуматар ганва.
Ада гилан КцIар райондин Хуьлуьхъ хуьруьн тамарикай кхьенай: “Ина чпин яшар миллион йисарив гекъигиз жедай гзаф къадим тамар ава”.
Чи хуьрера виш йисарин шагьидар тир кьилди тарарни ава. Месела, СтIал Сулейманан райондин Агъа СтIалрин хуьре “Латарин пIирен” патав гвай тарцин яшар 700 йис я. Адан тандин диаметр 7 метр, кьакьанвал 30 метр я.
Кьурагь райондин Ашарин хуьр пIирерин юкьва ава. Ина Шейх Салманан пIирел 500 йисалай гзаф яш хьанвай машмашдин тар ала. 50 йис инлай вилик хуьруьн агроном Гьажимурад Мусаева кьурай хилер атIана, тар жегьил хъувуна, къайдадиз хканай. Тара гьар гатфариз цуьк ахъайзаватIани, ада май- ваяр гъизмач. Ихьтин делилар чи маса хуьрерани ава.
