Иервилерални генгвилерал гьалтайла чи чилер, шаирри лугьузвайвал, тIебиатдин лирика я. Эдебиятда тIебиатдин лирикади инсандихъ руьгь кутада, адаз жуван чилни ватан кIанарда. Бес чна хайи тIебиат кIан хьунин эвезда вучиз адаз кьецI гузва? Авайвал лагьайтIа, исятда им халкьдин тIал алай месэла я. Заз жува гьилик авур делилрив кьадайвал, мисалар гъана чи чилерин кьилел гьихьтин мусибатар атанватIа ва къвезватIа къалуриз кIанзава.
Эхиримжи 300 йисан къене лезгийрин чилерилай набататрин, гьайванрин, ничхиррин вишералди жуьреяр квахьнава. Тамун яц, тамун кац, северин ва жанавуррин са шумуд жуьре, нуькIверин 20 жуьре мисал яз къалуриз жеда. Са береда чи чилерал мамонтарни хьанай. 1967-йисуз Ахцегьа Николаян кIеледин патавай хьиз, Ахцегь вацIун кьеряй кьваларикай жагъай зурба кIараб идаз субут я. Алимри лугьузвайвал, къванциз элкъвенвай мамонтдин кIарабдин яш 2 миллион йис я. Исятда а кIараб Магьачкъаладин уьлкве чирдай кьилин музейда хуьзва. Ахцегьай мамонтдин кIараб жагъун алимри фикир гана и месэла хъсандиз чирна кIанзавай кар я.
И делилди чи чилерин къадимвиликайни тIебиатдин девлетлувиликай хабар гузва. Гьайиф хьи, чалай ихьтин тIебиат хуьз алакьзавач. Чи чилерал пуд виш йисан къене 30 агъзур гектардилай гзаф тамар арадай акъатнава. Эхиримжи 70 йисуз Самурдин тамарин майданар пудра тIимил хьанва. Тамаризни гьайванрин алемдиз виш миллиард манатралди зиян ганва. 50 йис инлай вилик Дагъустандин лезги районрин чилерал гьайванрин алемда нек хъвадай 88 жуьредин гьайванар, 130 жуьредин къушар, чилелай хур галчуриз фидай 40 жуьредин гьайванар авай. Алатай девирда нек хъвадай 15 жуьредин гьайванар, 40 жуьредин къушар, 10 жуьредин гьашаратар ва са жерге масабур СССР-дин ва РФ-дин Яру ктабра гьатнава.
Алай вахтунда девирдиз килигайвал авунар, яд физвай патахъ хвал ягъунар, макьамдиз килигна кьуьлер авунар дебда ава. Девир ихьтинди я лугьуз хайи чилер, ватан, халкьдин милли игьтияжар маса гудани? ИкI фейитIа,лезги чилин квайни квай хазинаяр гъиляй акъатдачни?
Са береда чахъ цIийи багъларни тамар арадиз гъун патал тарар цадай адет авай. Мехъер ийиз са йис амаз жегьил гададини руша гьарма сада 100 къелемдиз кIалам ядай. Абуруз хъсандиз къуллугъдай. Гатфарин кьиляй герек тир къелемар – гележегдин тарар арадиз атайла, са шумуд вацралай мехъерар ийидай.
ТIвар-ван авай лезги алим, хуьруьн майишатдин илимрин доктор, Россиядин ва Дагъустандин лайихлу багъманчи Мажидин Мурсалова лагьайвал, са береда Къиблепатан Дагъустандин СтIал Сулейманан ва Мегьарамдхуьруьн районра авай тежрибадин багълара алимри гьар са гектардай 800 центнер майвайрин бегьер къачунай. И тежриба чириз Гьиндистандай, Эквадордай ва маса уьлквейрай пешекарарни алимар атанай. А вахтунда чи багълара 300 жуьре сортарин ичерни чуьхверар авай. Гьайиф хьи, гуьгъуьнлай майвайрин 80 кьван сортар (анжах чуьхверрин 46 сорт) арадай акъатна.
Терг хьанвай тамарин чкадал цIийи тамар арадиз хкунизни са акьван фикир гузмач. ТIебиатдин милли паркдиз элкъуьрнавай Самурдин тамарин 7,1 агъзур гектардин майданар хъсандиз хуьн тавуртIа, 50-60 йисалай лезги чилер баянлухдиз элкъведа. Гьавиляй ина экологиядин жигьетдай гьалар хъсанарунин ва тIебиатдикай менфят къачунин кIвалах къайдадик кутуна кIанзава. Ша чна жуван гъилералди хайи чилер баянлухдиз элкъуьр тийин. Лезги чилерин тIебиатдин иервилер хвена гележег несилрив агакьарин.
