Гатфарихъ пуд вахт ава лугьуда бубайри: цIразвай живерай маргъвар-маргъвар хьана чил аквадай, гатфарни кьуьд кикIана гатфар уфтан жезвай вахт. Ахпа вацIара, кIамара ятар рагъул яз, чуьллер, тарар, тамар рагъул жезвай вахт. Пуд лагьайди, гатфари вичин кьезил, цуьквер алай перем алукIна свас хьиз дигизвай вахт. И вахтуниз чи къадим майишатдин чIаварганда Яр лугьуда. Яр варз 21-мартдилай 4-апрелдалди давам жезва. Ам тIебиатдал чан хтунихъ, хуьруьн майишатдин крарихъ кьил кутунихъ галаз алакъалу тирвиляй Яран суварин мярекатар кIвалера хьиз, никIера, багълара, чIафарани кьиле тухуда.
Яран вацра чи мелерни мехъерар генани гурлуз кьиле фида, маса адетар рикIел хкида, гегьеншдиз шадвилер ийида. Чи дегь адетрикай тир мелер Яран суварилай вилик кьетIенди жеда. КIвалер ва гъен михьун, мес-къуьж рагъ гана кIватIун, санал Яран тадаракар авун важиблу яз гьисабда. Багълар, салар цIамарикай, кьуру хилерикай михьда, абур суварин нянихъ цIай яна куда.
«Яр» гафунихъ мад са мана ава: «яру». Дегь чIавара лезгийрин Яран суфра адет яз яруди жедай. Са береда кьилди Яран мехъерар ийидай. Чамраз «яран чам», сусаз «яран свас» лугьудай. Суса яран гам храдай. Мехъерин юкъуз адан чинай яру дуьгуьр авадардай.
«Яр» гафуникай чаз цIийи гафарни цIийи мисалар, цIийи тIварарни цIийи хуьрер арадиз атана. «Яран сувар», «яран югъ», «яран йиф», «яран свас», «яран чам» гьа икI чир хьанай чаз. «Яран кьуьл», «Яран йиф», «Ярамар» лугьур макьамар туькIуьрнай халкьди. Ярмет, Ярал, Ярам, Ярали, Ярами, Ярвили, Ярбиче, Ярселем, Ярцуьк хьтин тIварар хьана чи итимрални дишегьлийрал. Яргун, Ярагъ, Ярукьвалар, Гилияр, Гияр, Фияр лагьанай чи хуьреризни шегьерриз. Гьа икI, «яр» гафунин хайивални верцIивал халкьдин уьмуьрда аквазва чаз.
Яран сувар вирина гурлуз кьиле фидай. Эхиримжи йисаралди чи хуьрера Яраз цIегь къугъурдай адет авай. Имни лезги мифологиядихъ галаз алакъалу я. Дегь чIавара чпиз и сувар тIебиат уяхарзавай Яр гъуцди бахшнавайди я лугьузвай, гзаф гъуцариз икрамзавай лезгияр патал цIегь викIегьвилинни женгчивилин лишан тир. Сувариз цIегьре вичин гьунардикай вирибуруз пай гурай лугьуз ам пекер алукIарна куьчейра къекъуьрдай. Манийривни кьуьлерив и мярекатдин гурлувал генани артухардай.
Яраз Вацракъар лугьудай халкьдин мярекатни гегьеншдиз къейд ийидай. Ракъинивайни вацравай тIалабунар ийизвай гадаярни рушар санал манияр лугьуз-лугьуз магьлейра къекъведай.
21 мартдин 22-даз элячIзавай йифиз эл суварин шемер гваз гъенерал экъечIда. Шемер цIуру пекерикай расда. Абур яргъи тIваларал арушна кIевирда, кана куьтягь жедалди гъиле кьада. Гьар куьчедани магьледа цIаяр авуна, абурун винелай вирибуру хкадарда. Ахпа хизанар суфрадихъ ацукьда.
Йис Яран суварин суфрадин рузидалай аслу жеда лугьуда. Ам берекатлу хьурай лугьуз суфрадал жезмай кьван пара няметар эцигда. Абурукай кьилин нямет семена я. ЦIириз тунвай гуьлгери къуьлуькай чранвай и тIямди суфрадиз ярашух гуда. Семенадин патав гитIни хьана кIанзава. Къуьл, гьажикIа, нахутI, мержемек, лацу пахла, яру пахла чараз чрана какадарнавай гитI берекатдин лишан я. Аялриз калар гьазурда. Кьел квай цел ргана цIай ганвай къуьлуьк вин ва кIерецдин хвехверни акадарда.
Аялризни чIехибуруз гзаф кIандай мад са нямет жеда суфрадал: сав. Гъилин регъвера къуьлуькай регъвенвай гъуьруьк кулуь шекер какадарнавай и тIям садбуру кьуруз, садбуру ламуз неда. Яру ранг янавай какаяр, кьурурнавай майваяр, чранвай шуьреяр ва маса затIар, гьакIни аш Яран суфрадин абур я.
Гьар кIвале гьа йифиз ракIарихъ тадай бармакар ацIурун патал кIерецар, шуьмягъар, къенфетар, рангнавай какаяр ва маса затIарикай гьазурнавай паяр жеда. Бармак ичIиз рекье тун гунагь я лугьуда. Яран сувариз кIваляй гьикьван пара ризкьи акъатайтIа, гьакьван пара берекат хкведа, лугьуда лезгийри. Суфрадихъ ацукь тавунмаз суварин паяр гваз хъелбурун кIвалериз фида. Нянихъ къажгъандин кьил алудна сифте паяр мукьув гвай начагъ ва касни авачир инсанрин кIвалериз ракъурда. Ахьтин ксарин къайгъу чIугун, абуруз хвеши авун суваб ялда. Суварин юкъуз хъелбур дуст хъхьана кIанзава. Сувар гьикьван шаддиз кьиле тухвайтIа, инсанар са гьакьван кIубан жеда.
