Лезги композитор ва журналист Маина Абдулмуталибова СтIал Сулейманан райондин Къасумхуьре дидедиз хьана. КIвенкIве медучилище акьалтIарай ам гуьгъуьнлай Дагъустандин Гьукуматдин Университетдик экечIна. Гзаф йисара медицинадин хиле кIвалахай ада муаллимвални авуна. Кар алакьдай тешкилатчиди хьиз Маинади 27 йусуз СтIал Сулейманан райондин агьалияр социальный рекьяй таъминардай идарадиз регьбервал гана. Ам са шумудра райсоветдин депутатвиле хкяна.

Гьеле студент тир вахтунда манияр теснифзавай Маинадин алакьунриз сифте яз машгьур лезги композитор Сейфуллагь Керимова кутугай кьимет гана. Руша нотаяр тийижиз кхьей мани С.Керимоваз гзаф хуш атана ва гьа мани республикадин лайихлу артист Гьейдар Абдуллаева лагьана. 70 манидин автор тир Маина Абдулмуталибовадин са къадар манияр Дагъустандин Радиодин ва Телевиденидин Комитетдин фондуна хуьзва.

1996-йисуз М.Абдулмуталибовадиз РФдин Президентдин фармандалди «РФ-дин соцобеспеченидин лайихлу кIвалахдар» гьурметдин тIвар гана. Адан «Илгьам», «Авазрикай храй уьмуьр», «Зи рикIин авазар» ктабар чапдай акъатнава.

ЧIал михьиз хуьн, чIалан къанунрал амал авун чи буржи я. Ам гьикьван михьиз хвейитIа, гьикьван адав къадирлувилелди эгечIайтIа, чи халкьни гьакьван къуватлу жеда. Хайи чIала чун регьятдаказ халкьдин тарихдихъ галаз, адан баркаллу крарихъ галаз танишарзава, халкьдив гьуьрметдивди эгечIдай хъсан чешне къалурзава.

Дидед чIал чирун, чи адетар давамарун ва абур девлетлу авун, меденият вилик тухун патал чахъ са кьадар тежриба хьанва. Лезгийрихъ милли мектеб, театр, дидед чIалал акъатзавай газетар, журналар, ктабар, телевидение, лезги чIаланни урус чIалан, гьакIни урус чIаланни лезги чIалан гафарганар ава. Амма лезги прозадин жигьетдай чун гьеле кесиб я, чахъ чи миллетдикай, адан адетрикай, яшайишдикай кхьенвай тарихдин романар, очеркар, гьикаяяр тIимил ава. Чавай «Литературадин Дагъустан», «Самур», «Кард» журналрай са бязи эсеррикай менфят къачуз жезва. Анра лезги эдебиятдал, поэзиядал рикI алайбур патал фикир желбдай малуматар, макъалаяр, гьикаяяр акъатзава. Амма гьайиф хьи, и журналарни чи хуьрера гзафбуру кхьизвач. Им чIехи гъалатI я. «Лезги газет» кхьин вири хизанрин буржи я. Чи халкьди, чIал хуьдай мумкинвилер аватIани, адан гележегдин патахъай къайгъу чIугвазвач. Чи лезги чIалал акъатзавай газетрикай, журналрикай, ктабрикай, менфят къачузвач. «Эгер чIал амукь тавуртIа, халкьни амукьдач» арифдарри лугьузвай гафар рикIелай ракъурзава.

Чи райондин депутатрин вад лагьай гъилера эвер гайи собранидин сессиядал «20I2-2020-йисара райондин сергьятра хайи чIал хуьн ва вилик тухун» лугьудай программа кьабулна, эхиримжи вахтара ада хъсан нетижаярни гузва, амма чIал агъузарзавай дуьшуьшарни авачиз туш, ам чна хуьн тавуртIа, гележегдин несилрал агакьар тавуртIа, чи чIал квахьда.

Эхиримжи вахтара акьалтзавай несилри мектебра, куьчейра сад-садахъ галаз рахадайла лезги чIалан гзаф гафарикай менфят къачузвач. Бес им жуван дидед чIалаз гьуьрмет тавун, жуван хайи чIал бегенмиш тахьун тушни?

Алай девирдин жегьилриз лезги медениятдин тарихдикай, лезгийрин машгьур векилрикай хабарни авач, им лап тажуб жедай кар я. Чаз бубайрилай амай лап хъсан адетар, намуслу, акьуллу къайдаяр ава, бубайри чун чIехидаз гьуьрмет ийиз, адаз къарагъна чка гуз, чIехидан гафунал гаф эциг тийиз вердишарна. Виликдай аялривай чIехи итимар алай кимелайни физ жедачир. Им чIехибурун гьуьрмет хуьнин лишан тир. Гила гзафбурун рикIелай неинки гьуьрметдин лишанар, гьакI дидедин чIал, бубайрин тIварарни алатнава.

Чи халкьдихъ зурба мана, девлетлувал, къадимлувал авай тIварар аватIани, аялрал маса миллетрин тIварар эцигзава.

Чун михьи лезги чIалалди рахазвач. Чи кIвалера лезги диде-бубади чпин аялрив «мама», «папа» лугьуз тазва, нетижада чун чи медениятдикай яргъа жезва.

Къенин юкъуз чи чIал, меденият авай гьалди чак къалабулух кутазва. Чи чIал квез элкъвезватIа, чкайрин телевиденидин каналрай тухузвай гунуграй, са бязи къуллугъчийрин рахунрай аквазва: (абур чна гьа лугьузвайвал гузва):

«За квез цифраяр приводит ийида».

«Чавай кIвалах алакьда восстановить ийиз».

«Планировать авуна».

«Стабильно кIвалах ийизва».

«Халкьди поддержка авуна».

«Действительно абуруз возможностар гзаф ава».

«Любой вадеда ваъ лугьудач, любой пожелании ийида».

ИкI, мад ва мад...

Язух дидед чIал!! Инай аквазвайвал, бязибуру, чи чIала хайи гафар авазаваз, урус гафар алаз-алачиз ишлемишзава.

ЧIалан муаллимар чпин тарсарив жавабдарвилелди эгечIна, аялриз лезги эдебиятдикай, чIалакай, тарихдин месэлайрикай, адан медениятдикай, адетрикай дерин чирвилер гуз, аялар дидед чIалал ашукьариз алахъна кIанда. Мектебра ачух тарсар, нянияр, викторинаяр тухун чарасуз я.

ЧIал хуьнин месэладал диде-бубайрини зегьмет чIугун герек я. Аялрин бахчайра лезги халкьдин махар, манияр, кьуьлер чируниз фикир гана кIанда. Шаиррихъ галаз гуьруьшрин мярекатар кьиле тухуз, абурун эсерар хуралай чириз алахъна кIанда.

Мектебра, иллаки шегьеррин мектебра, аялриз тарсар гунин кIвалах ерли хъсанзавач. ЧIалаз тIимил фикир гузва. Мектебра дидед чIаларай тарсар факультативдин жуьреда тухузва. И гьал районрин са бязи хуьрерин мектебрани ава. Аялар дидед чIалан тарсарикай къерех ийизвай дуьшуьшарни жезва. Хайи чIал, эдебият кIан хьуниз, акьалтзавай несилдиз руьгьдинни эдебдин тербия гуниз эвер гузвач.

Чи чIал квахь тавун патал герекди анжах са шартI я: аялриз хизанда дидед чIал чирун. Акьалтзавай несилриз чи тарих, адетар чирун чи буржи я.

Дидед чIал хайи ватан хьиз кIан хьун лазим я, куьз лагьайтIа ам са миллетдин руьгьдин игьтияж я. Ша чна дидед чIалаз, хайи чилиз, диде-бубадиз, агъзур йисаралди чахъ авай адетриз гьуьрмет ийин.

Дидедин чIал руьгьдик лувар кутадай къудрат авай такьат, агъзурралди инсанар са дидедин веледар хьиз агудзавай, сад ийидай къуват я.

Эхиримжи вахтара чIалак жуьреба-жуьре лазимсуз «цIийивилер» кутазва – им туькIуьр хъийиз тежер гьалатI я. Дидед чIалан михьивал хвена кIанда. Лезги чIал – им Эминанни Сулейманан, Саиданни Алибеган чIал тирди рикIелай алудна кIандач. Чна дидедин чIал садрани хкахь тийидай чирагъдиз элкъуьрун лазим я.