XII əsrin bəzi ərəb müəllifləri onu “Dərbəndin baş alimi” adlandırmışdı. 1040-1110-cu illərdə yaşamış məşhur ləzgi tarixçisi Mammus ibn əl-Həsən əd-Dərbəndi əl-Ləzgiyə ilk dəfə haşimilər sarayında belə ad verilmişdi. Dərbənd hakiminin xahişi ilə o, burada tarixi ədəbiyyatdan ibarət kitabxana yaratmış, “Tarix Bab al-abvab va Şirvan” (“Dərbənd və Şirvan tarixi”) adlı məşhur əsəri gələmə almışdı. Bundan sonra tarixə dair daha bir neçə qiymətli kitab yazan Mammus əl-Ləzgi XI əsrin 60-ci illərində baş vermiş Gazıqumux hadisələrində yaxından iştirak etmiş, islamın təbliğindəki xidmətlərinə görə Şirvanşahın ənamına layiq görülmüşdür. Bütün bunlara baxmayaraq, alimin bəzi kitabları Xilafət tərəfindən qadağan edilmiş və itmişdir. Yalnız son vaxtlar məşhur şərqşünas, tarix elmləri doktoru A. K. Ələkbərov onlardan birini - “Tarix Bab al-abvab va Şirvan” kitabını üzə çıxarmışdır.

Dövrünün məşhur alimi və nüfuzlu şeyxi kimi tanınan Mammus əl-Ləzgi ömrünün çox hissəsini Xilafətin ayrı-ayrı şəhərlərində təhsil almağa və səfərlərə həsr etmişdir. Onun Şərqə ilk səfərinin ünvani Bağdad idi.

ŞƏRQƏ İLK SƏFƏR

Hələ 10 yaşina çatmayan uşağın istedadını görən atası Mammusu təhsil almaq üçün Bağdada aparır. Onun atası bütün Şərqdə tanınan məşhur alim, bir çox tarixi əsərlərin müəllifi Əbu -l-Valid əl-Həsən ibn Muhammad əd-Dərbəndi əl-Bəlxi əs-Sufi idi. Bağdad alimlərinin təklifi ilə Nizamiyyədə müəllimliyə başlayan Əbu-l-Valid burada bir çox görkəmli alimlər yetirmişdi. Onların arasında çoxcildli “Bağdad tarixi” kitabının müəllifi əl-Xatib əl-Bağdadi də var idi.

Sonrakı illərdə atası Mammus əl-Ləzgini məhz onun yanında oxumağa qoyur. (Bax: Аликберов. А.К.Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический сло-варь. Вып. I. М., 1998).

Yeniyetmənin istedadını görən alim bəzi kitablarının üzünü köçürməyi ona etibar edir. Bu işlə məşğul olarkən Mammus əl-Ləzgi Xilafətin Səmərqənd və Buxara vilayətləri ilə bağlı tarixinin tam araşdırılmadığını görür və bu sahədə aydınlıq yaratmaq istəyi ilə Orta Asiyaya səfər edir. Səmərqənddə və Buxarada olduğu bir neçə ildə yerli alimlərin hörmətini qazanan gənc əldə etdiyi qiymətli materiallarla Bağdada qayıdır.

Çox keçməmiş atasının dünyasını dəyişməsi onu bir qədər ruhdan salır və Xilafətin mərkəzində elmi fəaliyyətini davam etdirməkdən əl çəkir. Vətənə qayıdarkən müəllimi əl-Xatib əl-Bağdadi ondan Qafqazın islam tarixini qələmə almağı xahiş edir. Bu xahişə rəğmən o, xeyli axtarışlar aparır və hətta Dərbəndin haşimilər sarayından kömək istəyir. Burada onu hörmətlə qarşılayırlar və sarayın baş tarixçisi vəzifəsini tutmağı təklif edirlər. Bu, gənc alimin ürəyincə olur.

BAŞ TARİXÇİ

Mammus əl-Ləzginin saray tarixçiliyinə razılıq verməsi təsadüfi deyildi. Elmə, dinə və mədəniyyətə qayğı göstərən haşimilər sülaləsi Dərbəndin islam mərkəzlərindən birinə çevrilməsində böyük rol oynamışdı. (Bax: Путешествие Абу Халида ал-Гарнати в Восточную и Центральную Европу. Публикация О.Г.Большакова и А. Л. Монгайта. М., 1971. С. 26). Burada alimlərə qayğı ilə yanaşılırdı. “Tarix Bab al-abvab va Şirvan” əsərini yazandan sonra “Dərbəndin baş alimi” adlandırılan Mammus əl-Ləzgi artıq qonşu vilayətlərdə də böyük nüfuz sahibi olmuşdu.

Şirvanşah onu bir neçə dəfə sarayına dəvət etmiş, islamın təbliğinə görə ənam vermişdi. Sonuncu dəfə Şirvanşah ondan 1064-cu ilin hadisələri ilə bağlı lakların yaşadığı Qumuxda islamın yayılmasına kömək göstərməyi xahiş edir. Həmin il “Qumux kafirləri” al-Bab kəndinə hucum edib “çoxlu müsəlman” qırmışdılar. (Bax: Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербенда. М., 1963. С. 74). Bu qırğın hər iki tərəfdən çoxlu insan tələfatına səbəb olmuşdu. İslam dinini qəbul etmək istəməyən Qumux əhalisi mövbəti dəfə müsəlmanlara hücum etmək istəyəndə Mammus əl-Ləzgi Şirvanşahın məktubu ilə buraya gəlir. Yerli alimlərlə dil tapandan sonra qumuxlulara məktubu oxuyur. Burada yazılmlşdı: “Siz təhlükəsizlik tərəfdarı olduğunuzu, etiqada sadiq qalmaq istədiyinizi bildirirsiniz. Kim Allahdan kömək diləyirsə, Tanrı onu birbaşa arzusuna çatdırır... Tələsin, Allah sizi birbaşa arzunuza çatdırar... bizim təqdirimizi almağa tələsin... Onu bilin ki, islamı qəbul etsəniz, xilas olarsınız, bu dinə etiqad etsəniz, təhlükəsiz şəraitdə yaşayarsınız”. (Bax. Minorsky V. et Cahen Cl. Le Recuil transcaucasien de Macud b. Namdar.- Journal Asiatiquc. 1949, t. 237. C. 140 – 142). XII əsrin kürd tarixçisi Məsud ibn Namdarın yazdığına görə Qumux əhalisinin islamı qəbul etməsində Ləzgistanın ayrı-ayrı yerlərindən olan alimlər böyük rol oynamışdı. (Bax: Yenə orada).

Bu hadisələrdən sonra Qumuxda islam dini geniş yayılır və möhkəmlənir. Hətta qumuxlular özləri islamın qatı təbliğatçılarına çevrilirlər. Buna görə də bəzi tarixçilərin yazdıqlarına görə onlar “qazı”, “dinin əsgəri” tituluna layiq görulmüş və Qumux “Qazıqumux” adlanmışdır. (Bax: A. Р. Шихсаидов. Очерки истории, источниковедения, археографии средневекового Дагестана. Махачкала, 2008. с. 114).

Mammus əl-Ləzgi özünün “Tarix Bab al-abvab va Şirvan” kitabında bu hadisələri ətraflı qələmə alıb. Həmin qiymətli kitabda Ləzgistanın, Dərbəndin və Şirvanın tarixi ilə bağlı bir sıra hadisələr dolğun əksini tapıb.

MARAQ DOĞURAN KİTAB

 Mammus əl-Ləzginin “Tarix Bab al-abvab va Şirvan” əsəri bir neçə cəhətdən xususi əhəmiyyət kəsb edir. O, ləzgi tarixində ilk dəfə olaraq ərəb müəlliflərinin əsərlərinə istinad edir. Onun Əbu-l-Həsən Əli ibn əl-Hüseyn ibn Əli əl-Məsudinin, Əbul-l-Abbas Əhməd ibn Yəhya ibn Cabir əl-Bəlazurinin, Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Cərir ət-Təbərinin, Əbu İshaq İbrahim ibn Məhəmməd əl-Fərnan əl-İstəxrinin əsərlərinə əsaslanaraq yazdıqları böyük maraq doğurur. Bundan əlavə, Mammus əl-Ləzgi çoxu bizə gəlib çatmayan ilk məxəzlərdən istifadə edib. O, hansı məxəzdən istifadə etdiyini dəqiq göstərir, eyni zamanda öz səyahətləri zamanı topladığı məlumatlardan bəhrələnir.

Alimin kitabında Dərbənd və Şirvanla yanaşı Lezganın (Ləzgistanın) da VI–XI əsrlər tarixi öz əksini tapıb.  O, Lezganın böyük əraziyə və çoxsaylı əhaliyə malik olduğunu , Şirvanla ümumi sərhəd təşkil etdiyini göstərir. Mammus əl-Ləzgi ilk dəfə olaraq, XI əsrdə Lezganın (Ləzgistanın) ərazisində Qərbi Lezgan və Şərqi Lezgan kimi iki dövlətin yarandığını bildirir. Onun bu məlumatını sonralar 1179-1229-cu illərdə yaşamış məşhur ərəb coğrafiyaçısı və səyyahı Yaqut ibn Abdullah ər-Rumi əl-Həməvi özünün “Mucəm əl-buldan” (“Ölkələrin əlifba sırası ilə siyahısı”) adlı coğrafi lüğətində də təsdiq etmişdir. Daha sonra ərəb tarixçisi Əbul-l- Fid (1273-1331) Lezgan haqqında ətraflı məlumat vermişdir. (Bax: Geographica d ‘ Aboulfedd. Text arabe… par M. Reinaud et de Slane. Paris, 1840. C. 201).

Mammus əl-Ləzginin “Tarix Bab al-abvab va Şirvan” kitabında Dərbəndin və Şirvanın o dövrdəki ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatı ilə bağlı digər tarixçilərin əsərlərində rast gəlinməyən bir sıra məlumatlar da vardır. Həmin məlumatlar orta əsrlərin bəzi hadisələrini düzgün qiymətləndirməyə imkan verir.