Са береда Ахцегь райондин эгьли Гьасан Кьасумова Дагъустандин Тарихдин, ЧIалан ва Эдебиятдин Институтдин гъилин хатIарин фондуниз вугай арабдалди кхьенвай къадим гъилин хатIарин кIватIалда кхьенвайбур малум хьанва. А кIватIал Гьасанан бубадин, машгьур лезги арабист, Гьасан Алкьвадарвидин сухта Селим эфендидин архивда хвенвай. КIватIал 1788-йисуз Абд-ал-Гьая кхьенвайди я.
КIватIалдай аквазвайвал, адан автордиз лезгийрин тарихар хъсандиз чизвай. Гьавиляй ада Лезгистандин чилерал кьиле фейи зурба вакъиайрикай, хуьрерин, Рутулрин, Ахцегьрин, Кумухърин тарихдикай гегьеншдиз кхьенва. Ана 1495-1496-йисара Хуьруьг Ахцегьин къаюмвилик акатуникай, Рутулрин, Кумухъдин, Къубадин гьакимри кьведра – 1540 ва 1542-1543-йисара Ахцегь цIай яна тараш авуникай хабар гузва.
Идалай гъейри къадим кIватIалда 1688-1689-йисара Дербентдин гьаким Бархудар Султана Ахцегьиз гьикI цIай яна тарашнатIа къалурнава. Ахцегьвийри муьтIуьгъ тахьана эхирдалди женг чIугунай ва Бархударан кьушундин чIехи пай тергнай.
ХVIII виш йисан вакъиайрикай малумат гузвай кIватIалда гьакIни а чIавуз Ахцегьин Рутул, Хуьруьг, Мискискар хьтин чIехи хуьрерихъ ва Докъузпарадин хуьрерихъ галаз гьихьтин алакъаяр авайтIа къалурнава. Гьа са вахтунда къадим Ахцегь шегьерди Лезгистандин уьмуьрда къугъвай кьетIен роль ачухарнава.
КIватIалда ХVIII асирдин 20-йисара лезги хуьрерин агьалийри урус пачагьдин кьушунрихъ ва гуьгъуьнлай къизилбашрихъ галаз тухвай женгерикай гегьеншдиз малумат ганва. Марагълуди ам я хьи, кIватIалда чапхунчийрихъ галаз женг чIугур, икьван гагьди тарихдин чешмейрай чал дуьшуьш тахьанвай са шумуд къагьримандин тIварар гьатнава. Месела, ахцегьви Асваран кьегьалвилер чешне чз къалурнава. Гележегда чахъ а къагьриманрикай бегьем делилар винел акъуддай ният ава.
Чаз малум хьанвай гъилин хатIарин кIватIал сифте яз винел акъуднавайди чи машгьур арабист, тарихдин илимрин доктор Амри Шихсаидов я.
