Чи халкьдин юкьван виш йисариз талукь тарихар къедалди хъсандиз чириз хьанвач. Къафкъаздин Албания гьукумат чкIайдалай кьулухъ адан виридалайни гужлу тайифайрикай тир лезгри (лезгийри) VI виш йисан эвелра чи вири тайифаяр галкIурна Лезган гьукумат арадиз гъана. Араб тарихчийрин ктабра чи тIвар «лазг», «лагз», «лакз» хьиз гьатна ва гьавиляй абуру чи уьлкведиз «ал-Лакз», «Лазг», «Лазган» хьтин тIварар гана. Хулагуйрин 1258-йисаз талукь тарихдин материалра лезги гьукуматдин тIвар Лекзистан, ХIII виш йисан эвелра фарсарин тарихчи Рашид ад-Динан «Тарихрин кIватIал» ктабда Лезгистан хьиз гьатна.
ХIII виш йисан эхирралди кардик хьайи Лакз гьукуматдикай Дагъустандин тIвар-ван авай алимрини са кьадар малуматар ганва. ГьакI ятIани абуру винел акъуднавай тарихрал рази хьана акъвазна кIанзавач. Мадни гзаф делилар жагъурун патал алахъна кIанзава.
Гьайиф къведай кар ам я хьи, тарихчияр гьелени Лезгистандилай кьулухъ чи чилерал гьихьтин пачагьлугъар (гьукуматар) хьанатIа чириз алахъзавач. Илимдин рекьелди са касдини и месэла чирзавач ва адахъ гелкъвезвач. ЯтIани бязи тарихчийри винел акъуднавай Кеферпатан Къафкъаздизни Азербайжандиз талукь эпиграфиядин материалри ва бязи маса делилри чаз тIвар кьунвай месэладикай веревирдер ийидай мумкинвал гузва.
Эпиграфикадин материалрал къведалди ХIII-ХV виш йисара чи чилерал гьихьтин вакъиаяр кьиле фенатIа рикIел хкин. Са гафни авачиз, а девиррин виридалайни чIехи вакъиаяр монголрихъни хулагуйрихъ галаз алакъалу я. 1258-йисуз Чингиз хандин хтул Хулагуди Ирандин кефер пата цIийи монгол гьукумат арадал гъайидалай кьулухъ адаз вири Къафкъаз вичин гъилик кутаз кIан хьана. Ингье а чIавуз Къафкъаздин гзаф чилер маса монгол гьукуматди – Къизил Ордади чапхуннавай. Гьавиляй 1262-йисалай кьил кутуна и кьве гуькуматдин арада ягъунар гатIунна. ХIII асирдин 70-йисара хулагуяр акьван гужлу хьана хьи, абуру Дербент ва Лезгистандин са кьадар чилер кьуна. ГьакI ятIани хулагуйривай ина яргъалди таб гуз хьанач. Къизил Ордадин ханари Дербент цIийи кьилелай чпин гъилик кутуна.
Гьа икI, монголри Дагъустан кьуна 140 йисуз ам идара авур вахтунда маса халкьариз хьиз, лезгийризни гьелягьар кьунай. Ирандин тарихчи Гуьвейниди кхьизвайвал, «са вахтунда виш агъзурралди лезгияр яшамиш жезвай чилерал виш касни аламачир». 1386-йисуз монголри чпихъ галаз женг чIугвазва лугьуз 30 лезги хуьр цIай яна канай.
Къизил Ордадин ханар хьиз хулагуйрин гьакимарни чпиз муьтIуьгъ тежезвай лезгийрилай кьисас вахчуз алахънай. Тарихдин чешмейра кхьизвайвал, «хулагуйрин гьаким Къази ханди шумудни са сеферда Лезгистан кьиляй-кьилди гъилик кутаз кIанз агьалийриз жаза гудай кьушунар ракъурнай» (Килиг: Магомедов Р.М. История Дагестана. Махачкала, 1991, с. 53). Ингье монголар гьикьван алахънатIани абурувай чи чилерал арадиз атанвай Ахцегь, Кьурагь, Рутул ва ЦIахур хьтин пачагьлугъар кьаз хьанач. Тарихчийри кхьизвайвал, «Къафкъаз монголрин гьукумдик квай лап четин вахтарани и вилаятра эцигунар акъвазарначир, лежбервилин, багълар кутунин крар давамарнай. Шиназ хуьр металлдин кIвалахар ийидай, яракьар, ракьун уьнуьгърикай храй пекер гьазурдай чIехи меркездиз элкъвенай (Килиг: Мад гьа чешме, ч. 58).
Тарихдин чешмейра къалурнавайвал, Кьурагь пачагьлугъ (гьукумат) 1356-йисуз арадал атанай. Адан меркез къадим Кьурагь шегьер тир. Эвел и пачагьлугъдин тIварцIикай ва адан чкадикай лугьун. Кьурагь дагълари элкъуьрна юкьва тунва. Адан рагъэкъечIдай пата Китин дагъ, рагъакIидай пата ЦIару дагъ, кьибле пата Шалбуз дагъ, кефер пата Кикен дагъ ва Элкъвей кьилер хьтин дагълар ава. Чешмейра Кьурагь арадал атуникай жуьреба-жуьре кьисаяр дуьшуьш жезва. Са кьисада лугьузва: «Вилик вахтара и хуьруьн кьибле-рагъакIидай пата Гияр шегьер авай. Юкьван виш йисара чапхунчийри шегьер чукIурна адан вири агьалияр вагьшивилелди тергнай… Гияр чкIайдалай кьулухъ адан патарив гвай ирид гъвечIи хуьруь – Хевезар, ЦIийихуьр, Сернегар, Юрзал, ЧатаркIам, Кекъвенхуьр, ЧIурухуьр хьтин хуьрери Кьурагь арадал гъанай. Иниз маса чкайрайни инсанар куьч хьана атанай. Гьавиляй халкьдин этимологияди баян гузвайвал, «Кьурагь» тIвар «къураба» гафуникай арадиз атанвайди я лугьуз жеда» (Килиг: Агаширинова С.С. Материальная культура лезгин (ХIХ - начало ХХ вв.) М., 1978).
Ихьтин хуьрер хьайиди археологиядин амукьайрини субутзава. 1947-1948-йисара Кьурагь районда машгьур археолог М.Исакова винел акъудай делилар рикIел хкун бес я. Адан делилрай аквазвайвал, сад лагьай хуьр Кьурагьивай 4 километр, амай хуьрер 3 километр кьван яргъа кутунвай хуьрер тир. Абуру Кьурагь шегьер ХIV виш йисан эвелра арадиз гъанай. 1356-йисуз пачагьлугъ туькIуьр хьайила адахъ вичин чIехи кьушун ва сергьятар авай.
Эпиграфикадин материалрай Кьурагь пачагьлугъдин сергьятар гьихьтинбур ятIа хъсандиз чир жезва. Инай жагъанвай, булахдин цлан кIане авай чIехи къванцел 1356-йисан 25-декабрдиз ихьтин гафар кхьенва: «Кьурагьрин дагълар ибур я: ХипитIрин регъвелай Цукул лугьудай дуьзен чкадал кьван ва Гьажид къванзел агакьна ва гьакIни Кул-кулдин чкадал кьван ва АрхитIрин дагъдин кукIвал кьван ва Хвережрин муькъвел кьван ва Друштулдин ратIрал кьван ва гьакI Хуьпуькьрин дагъдин кукIвал кьван. Ибур я кьибле патахъай нисини тежедай: Кьулан вирелай Т-р-к-а кьилел кьван КIимихуьрелай виниз ва Тителрин кIаникай физвай гъвечIи вацIал кьван ва Цилинги лугьудай килисадин мукьув гвай Ругун хуьруьн ламарин кундал кьван» (Килиг: Лавров Л.И. Из эпиграфических находок Дагестанской экспедиции. Смаэ, Т. ХVII, 1957, с. 375); Рамазанов Х.Х., Шихсаидов А.Р. Очерки по истории Южного Дагестана. Махачкала, 1964, с. 50).
Гуьгъуьнлай Кьурагьрин гьакимри КьепIир, Кьуьчхуьр, Бахцугъ, Ахниг, Квардал, КIири хьтин къадим хуьрерни пачагьлугъдик галкIурнай. Гьеле арабри басрух гайи вахтунда Кьурагь чIехи вилаят тир (Килиг: Мугьаммад Наби Акташи. Дербенд-наме. Магьачкъала, 1992, ч. 151). Бес Кьурагь вилаятдик гьихьтин чкаяр акатзавай? Профессор Р.И. Гьайдарова и суалдиз ихьтин жаваб ганва: «Чи фикирдалди, Кубба ва Ахты вилаятар квачиз амайбур вири, яни Куьрепад лугьудай чка вири санлай, сифтени-сифте адан дагълух пай ва къуншидал алай яхулринни агъулрин хуьрерни кваз Кьурагь вилаятдик акатзавай» (Килиг: Гьайдаров Р.И. Лезги чIалан этимологиядиз гьахьун. Магьачкъала, 2005, ч. 108).
Тарихдин чешмейрай аквазвайвал, Кьурагьа 15 агъзур касдикай ибарат кьушун авай. Уьлкве душмандикай хуьн патал маса крарни кьиле тухванвай. КьепIирдал чIехи кIеле эцигнавай. КIирийрин хуьре чи чилерал виридалайни хъсан яракьар ва ракьун уьнуьгърикай храй пекер гьазурзавай.
Кьурагь пачагьлугъ гьихьтинди тир? ХVII виш йисуз Кьурагьа хьайи машгьур тарихчи Эвлия Челебиди кхьенай: « А чIавуз Кьурагьа 1000 иер кIвалер, мискIин, багълар авай, амма базар авачир. Инсанар гьар жуьмядин юкъуз санал кIватI жезвай ва сада садавай гьихьтин хабарар, цIийивилер аватIа чирзавай. Ина пул кардик квачир ва гьавиляй инсанри сада садахъ галаз малар дегишардай». Гьа и гафар ганвай чешмеда мад икI кхьенва: «Кьурагьа 7 чIехи магьле авай ва абуру гьарада кьилди чпин мискIинрикай менфят къачузвай. Меркезда вири агьалийри капзавай чIехи Жуьмя мискIин эцигнавай. Ина 12 регъв кардик квай. 1356-йисуз аслу тушир Кьурагь пачагьлугъ арадал атана. ХVI виш йисан эвелра – 1511-йисуз Кьурагь пачагь-
лугъ Ирандинни Ширваншагьдин кьушунри барбатIна». (Килиг: Курахскому району 70 лет. Махачкала, 1999, с. 68). Бязи тарихчийри пачагьлугъ 1512-йисуз барбатI хьайиди къалурнава.
Маса чешмейра пачагьлугъда хуьруьн майишатдин гьи хилер вилик фенвайтIа кхьенва. Кьурагьвийри чпин чилерал къуьл, сил (чIулав фу чрадай къуьл), махар (яру къуьл), нехв (винел хъуьруьш алай къуьл), мух, куш (тандин чкалдикай лацу гъалар ийидай, кукIва жедай фин недай набатат), канаб, дуьгуь цадай. Абурухъ гьар жуьредин майвайрин чIехи багълар авай. Ина малдарвални гзаф вилик фенвай (Килиг: Магомедов Р.М. История Дагестана, Махачкала, 1991, с. 57).
155 йисуз садалайни аслу тушиз кьилди яшамиш хьайи къадим Кьурагь гьукумат гьикI барбатIнай? Тарихдин чешмейра къалурнавайвал, чапхунчийри 16 гъилера, саки гьар цIуд йисалай Кьурагьал вегьенай. Виридалайни гзаф Ширваншагьдиз Кьурагь кьаз кIанзавай. Ада вадра Кьурагьал вегьенай, амма гъалибвал къачуз хьаначир. Кьисас вахчун патал Самур вацIалай агъуз авай чилер кьуна Ахцегьа кIеле эцигиз тунай.
1502-йисуз Ширвандин тахтунал II Ибрагьим (и гьакимдиз Шейх Шагьни лугьудай) атайла ада Мискискар, Докъузпара, Куьре, Маза хьтин маса лезги вилаятар кьуна ва Кьурагьал вегьин кьетI авуна. Сад лагьай гъилера адавай Кьурагь кьаз хьанач. Гьавиляй кьулухъ чIугуна Ирандивай куьмек къачуна. Гьа икI, 1511-йисуз Ширвандинни Ирандин кьушунри санал Кьурагь пачагьлугъдиз бас-рух гана. Кьурагьвияр са шумуд вацра чпелай вадра пара тир къуватрин хура акъвазна. Чапхунчийри пачагьлугъдик акатзавай 23 хуьр кьиляй-кьилди чукIурна. Ихьтин вагьшивилер акур Кьурагьин пачагьди агьалияр терг хьуникай хуьн патал абур дагъларихъ ракъурна ва вич пуд агъзур яракьлудин кьиле аваз чапхунчийрин 15 агъзур аскердин хура акъвазна. Ягъунрин вахтунда лезгийри душмандин 7 агъзур кьван аскерар кукIварна ва чебни вири терг хьана.
Шиназ ва Гелхен хуьрерай жагъанвай а девирдин къванерин винел «Шейх Шагьди Кьурагь ва Куьре хуьрер 917-йисуз барбатIна» лагьана кхьенва. Гьижрадин и йис чи тарихдалди 1511-йис жезва. И делилри 1524-йисалди Ширвандин тахтунал хьайи II Ибрагьиман девирдиз талукь чешмейра къалурнавай тарихривни кьазва (Килиг: Шихсаидов А.Р. Очерки истории, источниковедения, археографии средневекового Дагестана. Махачкала 2008, с. 163).
Са гафни авачиз, гъиле бес тир кьадар делилар гьатнавач лугьуз чавай Кьурагь пачагьлугъдин тарихар тамамвилелди ачухариз жезвач. Чи тарихчийри цIийи делилрихъ гелкъвена юкьван виш йисарин лезги гьукуматдикай гьакъикъат авайвал винел акъудна кIанзава.
