Ада Ирандин чапхунчийрихъ галаз гьикI женг чIугунай?

Са вахтунда Азербайжандин вири ханлухар галкIурна гужлу гьукумат арадал гъиз алахъай Къуба ханлухдин кьил Фетали хандикай кхьизвай авторри вучиз ятIани ада Ирандин чапхунчийрихъ галаз тухвай женгер гегьеншдиз къелемдиз къачузвач. И женгери вичин кьушундин чIехи пай лезгийрикай ибарат тир Фетали хан гзаф алакьунар авай сердер тирди субутнай…

Жегьил сердер

20 йиса аваз Салян аялат кьуна кьилди гьаким хьайи Фетали гзаф алакьунар авай кас тир. 1758-йисуз адан буба Гьуьсейн Али ханди вичин дуьнья дегишарайла Фетали Къубадин хан хьанай (Килиг: АВПР. Ф.128. 1758. Д.1. Л.34). Са кьадар вахтундилай ада Дагъустандин бязи гьакимар – шамхал, уцми, Табасарандин ва Акуша-Даргодин кадияр вичихъ ялна ва 1759-йисан ноябрдин вацра ам Дагъустандин гьакимрин ва шегьердин агьалийрин куьмекдалди гьамни Дербентдин хан хьана. Уцми Эмир Гьамзадин вах Тутубике къачур Фетали ханди вичин даяхар генани мягькемарна (Килиг: Р.М.Магомедов. История Дагестана. Махачкала, 1991. С.130).

Дербент гъилик авурдалай кьулухъ Шамахи ханлухдин чилерин са пай, гьакIни Жаватдин ва Мугъандин мулкар кьур Фетали ханди 1768-йисал къведалди Саляндилайни Дербентдилай гъейри Баку ва Шамахи ханлухарни кьиляй-кьилди вичиз муьтIуьгъарна (Килиг: Абдуллаев Г.Б. Из истории северо-восточного Азербайджана в 60-80-х гг. ХVIII века. Баку, 1958. С.36-52).

Гьа и агалкьунри Фетали хан гужлу сердер хьиз халкьдин виле хкажна. А.Бакиханова «Гюлистан-и Ирам» ктабда кхьейвал, «вичин акьуллувилелди, игьтиятлувилелди, захавилелди ва алакьунралди Къафкъаздин тарихда машгьур хьайи Фетали хан дерин фагьумар авай, кар алакьдай, патав гвай инсанар жував гур ийидай, душманар лагьайтIа, лап четин гьаларани зайифариз алакьдай сердер тир».

Фетали ханди чIехи чилер галкIурна гужлу гьукумат арадал гъун Къаракъайтагъдин уцмий Эмир Гьамзадин, шамахиви Агъаси хандин, Къарабагъ ханлухдин кьил Ибрагьим хандин ва Гуржистандин пачагь II Ираклийдин рикIяй тушир. Мад са душман авай – Керим хан Зенд. Ада Ирандин чара-чара гьакимар кукIварна уьлкве цIийи кьилелай галкIурнай. Азербайжандин ханлухрал гьалтайла адахъ маса ният авай.

Керим хандин ният

Ирандин цIийи гьакимдин ният Азербайжандин вири ханлухар чапхунна вичиз муьтIуьгъарун тир. Ният кьилиз акъудун патал ам Фетали хан вичихъ ялиз алахъна. Ингье адалай и кар алакьнач. ИкI тирди Къубадин хандин гафарини тестикьарзава. Ада лагьанай: «Вири Ирандин гьаким хьанвай Керим ханди вичин меркез тир Шираздай са шумуд депутат савкьватар… чIехи пулар гваз зи кьилив ракъурнавай хьи, за вичиз къуллугъ авуниз разивал гун. Ингье за… адан теклиф эсиллагь кьабулнач» (Абдуллаев Г.Б Из истории северо-восточного Азербайджана в 60-80-х гг. ХVIII века. Баку, 1958. С.558).

Фетали ханди вич кваз такьурла Керим хан Зенда адахъ галаз дяведик кьил кутуна. Ягъунра кьве патайни вишералди инсанар телеф хьана. 1779-йисуз Керим хан садлагьана кьена ва дяве яргъалди фенач. Ингье ам кьейидалай кьулухъ Иранда цIийи чапхунчи пайда хьана ва гьадазни Къуба ханлух муьтIуьгъариз кIан хьана.

ЦIийи чапхунчи

Гьеле Керим хан Зенд сагъ тирла ам кваз кьазвачир Агъа Мегьамед хан Къажара Мазандаранда вичин гьакимвал мягькемарна Ирандин кефер патан вилаятрал вегьена. Куьруь вахтунда инагар гъилик кутур ада 1781-йисан эвелра Гилан ханлухдин гзаф чилер кьуна, адан кьилин шегьер тир Рештдиз цIай гана. Вичин чIехи ва гужлу кьушундин хурук садавайни акъвазиз жезвачирди акурла, Агъа Мегьамед ханди Азербайжандин ва Дагъустандин чилер кьун кьетI авуна. Адан и ният кьилиз акъат тавун паталди Къубадин хан женгерив эгечIна кIанзавай.

1781-йисан гатфариз Къубадин, Дербентдин, Бакудин, Шамахидин, Жаваддин Шекидин, Къарабагъдин, Талишдин ханлухрин, гьакIни Таркидин шамхалдин ва Къаракъайтагъдин уцмидин кьушунри санал Гиландал вегьена. Кьушунриз къубави сердер Мирзе бег Баята регьбервал гузвай (Килиг: Сумбатзаде А.С. Азербайджанцы – этногенез и формирование народа. Баку, 1990. Стр. 255). Мирзе бег Баятан кьушунри 1781-йисан эхирдалди Решт шегьер, са йисалай вири Гилан вилаят Агъа Мегьамед хандин сарбазрикай азад авуна.

Агалкьунри вичик руьгь кутур Фетали хандиз Кьиблепатан Азербайжандин ханлухар Къуба ханлухдихъ галкIурна чIехи са гьукумат арадал гъиз кIан хьана. 1784-йисан гатфар алукьайла ада Эрдебилдал вегьена. Майдиз Эрдебил, гуьгъуьнлай Мешкин кьур Фетали хандиз кьибле-рагъакIидай патан чилерни кьаз кIан хьана. Ингье адан и ниятдикай са шумуд гьакимдиз – Хойдин гьаким Агьмед хандиз, Къарабагъдин гьаким Ибрагьим хандиз, Гуржистандин пачагь II Ираклидиз, Дагъустандин бязи гьакимриз, месела, аварви Умма хандиз хуш атанач. Абурулай гъейри Россиядин гьукуматдини наразивал къалурна. Урусрин тарихчи П.Г.Буткова кхьизвайвал, «Мирзе бег Баятан кьушунри Эрдебил кьурла генерал-поручик Потемкина Фетали хандивай вичин кьушун ахъаюн тIалабна» (Килиг: Бутков П.Б. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г. СПб., Ч.2. С.141). Эвел Фетали ханди урусрин тIалабун кваз кьунач,  ахпа кьушунар Эрдебилдай акъудна. Гьа и вахтунда Агъа Мегьамед хан Къажарани адалай гъил къачузвачир.

Къажарахъ галаз женг

Къажара Къубадин хандал ракъурай кьвед лагьай чарче кхьенай: «Къудратлу хан! Вуна урус пачагьдихъ ялзавайди заз хъсандиз чизва. Ингье ада ваз са куьмекни гудач. Вучиз лагьайтIа урус пачагьдин ният неинки ви, гьакI вири Къафкъаздин чилер кьун я. Вун и баладикай анжах завай хуьз жеда. Гьавиляй за тIалабзава: урусрихъ галаз алакъаяр атIутI ва и патаз элячI.  ИкI авуртIа, ви ханлух азаддиз амукьда. Зи гафариз амал тавуртIа, за маса ханлухар хьиз, ви ханлухни чапхунда…» (ГАРД. Ф.379. Оп.1, ед. хр. 540, л.50).

Къажара вичиз кичIерар гуникай хъел атай Фетали ханди 1782-йисуз кьвед лагьай гъилера Гилан шегьер кьур вичин душман кукIварна. Агъа Мегьамед ханди чIехи кьушун кIватIна пуд лагьай гъилера Гиландал вегьена ва ада чкадин кьушун магълуб авуна. Амма адавай яргъалди ина амукьиз хьанач. Решт шегьер кьур Фетали ханди Къажаран пемпе цавуз акъудна. КIуф хъуьченра гьатай чапхунчи Гиландай катна. И дяведа Агъа Мегьамед ханди 5 агъзурдалай гзаф сарбазар квадарна. Эхирдалди таб гуз тахьай ада кьушун кьулухъ чIугуна.

1789-йисан эвелра Фетали ханди Энзели шегьерни Къажаран кьушунрикай азад авуна. Ина 3 агъзурдалай гзаф сарбазар телеф хьана. Чапхунчийри мад гъилера Энзелидал вегьин тавурай лугьуз Фетали ханди и шегьерда вичин 4 агъзур аскердикай ибарат кьушун туна.

Гьа и вакъиаяр себеб яз Фетали ханни II Иракли генани мукьва хьана. 1789-йисан гатфариз абур Шамхорда гуьруьшмиш хьана. И гуьруьшда Шекидин гьаким Мегьамед Гьасан ханди ва Генжедин гьаким Жавад хандини иштиракна. И гуьруьшдин вахтунда Гуржистандин пачагьди Шемшедил магьал Генже ханлухдив вахкун къарардиз къачуна (Килиг: Абдуллаев Г.Б. Из истории северо-восточного Азербайжана в 60-80-х гг. ХVIII века. Баку, 1958. С.134-136).

Ихьтин агалкьунар гъилик авуна гзаф къудратлу хьайи чIавуз, 1789-йисан мартдиз Фетали хан рагьметдиз фена. И вакъиади неинки Къуба ханлухдин, гьакIни и ханлухдин къаюмвилик квай магьалрин агьалиярни къарсурна. ЧIехи алакьунар авай сердерди ва сиясатчиди хьиз тарихда гел тур Фетали хандиз пуд кар кьилиз акъудиз кIан хьанай. Сад лагьайди, Ирандилай аслувал арадай акъудна кьилди чIехи гьукумат туькIуьрун. Кьвед лагьайди, Туьркиядикай чараз акъвазун. Пуд лагьайди, Россиядихъ галаз дуствал авун.

Маса ханлухрив гекъигайла Къуба ханлух генани вилик фенвай. Фетали хандал «чIехи дережада авай, гзаф лайихлу, Дербентдин, Къубадин ва Шамахидин хан» лагьай тIвар алай (Килиг: Абдуллаев Г.Б. Из истории северо-восточного Азербайжана в 60-80-х гг. ХVIII века. Баку, 1958. С.55). Фетали хан гьикьван вичин ханлух гегьеншариз алахънатIа, са гьакьванни халкьдин къайгъу чIугваз алахънай.