1222-йисуз Чингиз хандин сердерар тир Жебедивай ва Субутаявай Дербент муьтIуьгъариз хьаначир. Гьавиляй абуру залан къванер гадардай цIапанрив шегьердин цлар чукIурун къетI авуна. Ингье цлар акьван мягькем тир хьи, абур сакIани чукIуриз хьанач. Дербент хуьзвайбурун куьмекдиз алава лезги кIеретIар атайла монголрин сердерар чеб есирда гьатуникай игьтиятвал хвена кефер патаз, Урусат галайнихъ фена. Машгьур кхьираг Яна вичин «Чингиз хан» романда кхьизвайвал, монголар сифте яз Къафкъазда, аланрин ва лезгийрин сад хьанвай кьушунрихъ галаз женгина магълуб хьанай.
Эхирни 17 йис алатайдалай кьулухъ, 1239-йисуз монголрилай Дербент муьтIуьгъариз алакьнай. Абуру шегьердик лугьуз тежедай кьван зарар хкIурнай, кIеледин са бязи цлар чукIурнай, къадим дараматар барбатIнай, вишералди инсанар тарагъаждай куднай.
Чингиз хандин империя чкIайдалай кьулухъ, XIV виш йисан кьвед лагьай паюна, 1394-1395-йисара иниз гзаф залум чапхунчи Тимурленг атана. Ам къведалди адан хва Мираншагьа Самур вацIун патав Тохтамышан чIехи кьушун кукIварна. Агъа Волга галай патай Дагъустандиз басрух гайи Тимура Тарки ва Левашадин патарив гвай чилер кьуна, Акуша хуьруьн патав лакрин, аваррин ва даргийрин кьушунар кукIварна, инсанрин мейитрикай кIунтIар туькIуьрна. И вакъиадилай гуьгъуьниз Зирехгерендин ва Къайтагъдин агьалияр чIехи харжар гана монголрин пачагьдиз муьтIуьгъ хьана.
Гьеле Тимурал къведалди, 1253-йисуз Франциядин король IX Людовика монголрин Мангъу хандин кьилив ракъурай Вилгьелм Рубрука малумат гайивал, лезгийри чапхунчийрин аксина кьегьалвилелди женг чIугваз-вай. Гьавиляй монголри абурун цIудралди хуьрер чукIурна чиливди сад авунай. Гуьгъуьнлай Тимурленгани лезгийрал вегьена ва абуруз генани гзаф дуван кьуна. Вишералди дишегьлиярни аялар цIуз вегьена кана. Ингье адавай лезгияр кьиляй-кьилди муьтIуьгъариз хьанач. Гьавиляй 1404-йисуз архиепископ Иоани де Галонифонтибуса вичин «Дуьнья кьатIунин ктабда» кхьенай: «Тимурленгаз лезгийрин дагълар рам ийиз кIан хьана ва ада 100 агъзурдин кьушун кIватIна. Амма лезгийри монголар акI кукIварна хьи, Тимурленга вичин кьушун кьулухъ чIугуна, дяведилай гъил къачун патал эмир гана.»
Лезги вилаятрилай гъил къачур Тимурленгаз Дербент кьаз кIан хьана. А чIавуз Дербентдин эмир I Ибрагьима вичин агьалияр душмандикай хуьн патал фендигарвал кардик кутуна. Ада Тимураз гзаф багьа савкьватар гъана: 9 тай къизил, 9 тай гимиш, 9 тай пекдин парчаяр ва маса затIар, гьакIни 8 лукI. Тимура жузуна: «Шейэр вири кIуьд-кIуьд я, бес лукI вучиз 8 гъанва? I Ибрагьима жаваб гана: «КIуьд лагьай лукI зун жув я.» И гафари вич вири дуьньядин гьаким яз гьисабзавай Тимураз гзаф эсерна. Вучиз лагьайтIа ада гьамиша лугьудай: «Цава са Аллагь ава, гьавиляй чилелни са пачагь хьунухь герек я.» Ибрагьиман гафарилай кьулухъ Тимурленга Дербентдик ктаднач, акси яз ам Дербентдин ва Ширвандин гьакимвиле тайинарна, адакай вичиз даях хьиз менфят къачуна.
