Къафкъаздин кIелунални илим-дал виридалайни гзаф рикI алай халкьарикай тир лезгийрихъ гьеле IV виш йисара мектебар авай. Академик А.Е.Крымскиди Х виш йисарин араб тарихчийрин эсеррал бинелу яз 1934-йисуз гайи малуматрай, тарихдин илимрин докторар А.Шихсаидован ва Р.Магомедован эсеррай, гьакIни къадим чешмейрай малум жезвайвал, Х асирда лезгийрин Мукьвал Шаркь ва Юкьван Шаркь патан уьлквейрихъ галаз илимдинни медениятдин рекьяй алакъаяр авай ва вири чIехи лезги хуьрера медресаяр кардик квай.
ХIII асирда Зекерия ал-Къазвиниди чIехи везир Низам ал-Мулк ал-Гьасана лезги хуьрера кардик кутунвай медресайрикай, анра лезги ва араб чIаларал тарсар гузвайдакай, арабрин са шумуд къиметлу ктаб лезги чIалаз элкъуьрнавайдакай кхьенай. Адал къведалди араб тарихчийри лезгийрин уьлкведа математикадин, астрономиядин, философиядин ва медицинадин илимар вилик фенвайди кьилди къейд авунай. Тарихчийри гьакIни юкьван виш йисара Лезгистанда ва къецепатан уьлквейра яшамиш хьайи цIудралди машгьур лезги алимрин гьакъиндай малумат ганва.
Авайвал лагьайтIа, гзаф вахтунда лезги хуьрера медресаяр чи машгьур алимри ва шаирри, гуьгъуьнлай маарифчийри кардик кутунай. ХIХ асирда Шейх Мегьамед Ярагъвиди, Мирза Али эфенди ал-Ахтыди, Гьажи Абдуллагь эфендиди, Агъамирза Кьеанвиди, Гьасан Алкьвадарвиди, Къазанфер бег Мамрачвиди ва маса алимри кардик кутур медресаяр вириниз сейли хьанай. Къафкъазда муьруьдизмдин бине кутур, Имам Шамилан муаллим хьайи Шейх Мегьамед Ярагъвиди Ярагърин хуьре кардик кутур медресадиз Къафкъаздин араб чIалан академия» лугьузвай.
Гуьгъуьнлай Гьажи Абдуллагь эфендидин медресади «Араб чIалан ва диндин тушир илимрин академия» лагьай тIвар къачунай. 1833-йисуз Мегьамед Ярагъвидин руш Гьафизат къачуна мехъерар авур Гьажи Абдуллагь эфендиди Ярагърин медресада чирвилер къачурдалай кьулухъ вичин хайи хуьре медреса кардик кутунай. Ам чи машгьур алим Гьасан Алкьвадарвидин буба тир. Гьажи Абдуллагь эфендидин медресадиз Къафкъаздин чара-чара вилаятрай кIелун патал гзаф жегьилар къвезвай. Гуьгъуьнлай Гьасан Алкьвадарвиди ачухарай медреса Къафкъаздин виридалайни хъсан медресайрин жергедик акатнай.
Тарихдай малум тирвал, тIебиатди Гьасан Алкьвадарвидиз аламатдин алакьунар бахшнавай. Гьеле 3 йиса аваз бубади адаз тарсар гузвай. 13 йиса авайла ада лезги, араб ва туьрк чIаларал дерин метлеб авай шиирар кхьизвай. Сифте бубадивай чирвилер къачур жегьил кIелун давамарун патал вичин халу, машгьур алим Гьажи Исмаил эфенди ал-Ярагъидин медресадик экечIнай. Инаг акьалтIарайдалай гуьгъуьниз ам Мирза Али ал-Ахтыдин кьилив фенай. А вахтунда диндин тушир илимар виридалайни хъсандиз Мирза Алидин медресада чирзавай. Инаг куьтягьай Гьасана вичин чирвилер мадни артухарун патал югъди-йифди илимдин ктабар кIелзавай. Вад чIалал – лезги, араб, фарс, азербайжан ва туьрк чIаларал эсерар кхьизвай Алкьвадарвидиз урус ва татар чIаларилай гъейри Дагъустандин халкьарин 12 чIални хъсандиз чидай. А чIавуз неинки Дагъустанда, гьатта вири Къафкъазда икьван чIалар чидай кьвед лагьай кас авачир.
Чи машгьур алимди 1883-йисуз суьргуьндай хтайдалай кьулухъ вичин хайи хуьре кардик кутур медресада аялриз кIел-кхьинилай гъейри математика, дуьньядин тарих, Дагъустандин ва Урусатдин тарих, география, физика, астрономия ва маса илимарни чирзавай. Иниз Дагъустандин ва Азербайжандин чара-чара хуьрерай кIелун патал гзаф жегьилар къвезвай.
Гьасан Алкьвадарвидин «Асари-Дагъустан» ктаб урус чIалаз элкъуьрай адан хва тарихчи Али Гьасанова вичин бубадин медресадин гьакъиндай икI кхьенай: «…Алкьвадаррин медреса пуд кIваликай ибарат тир. Аялри кIелзавай гьуьжрейрин гьар садаз къецихъай къведай кьилдин ракIар авай. Чиле са гьасир, муькуь патара лит ва гьяркьуь рухвар вегьенвай. КIелзавайбур ина чпин мес-яргъан, хъуьцуьган, кIурт, тарсарин ктабар ва недай суьрсет гъана яшамиш жезвай… Адет яз гьар гьуьжреда виридан пай кваз къачунвай стол жедай, фу чурун патал гьар садавай тайин кьадар гъуьр кIватIна са дишегьлидив вугудай, чразвайдаз вичизни фу жедай, пулсуз муталлимризни чразвай.
Умуми гьалда муталлимриз (кIелзавайбуруз) куьмек гун мажбур яз гьисабзавай. Хуьруьнбуру абуруз тамай кIарасар гъидай… Техилар кIватI хъийидайла муталлимриз закатдин пай къвезвай. ГьакI ятIани абур кесибдиз яшамиш жезвай…
Тарсар чирун ва кIелун муаллимдин кIвале жезвай, муталлимар нубатдалди кьилди-кьилди къведай, анжах бязи вахтара кьвед ва я пуд кас санал атана, пудани са ктабдай тарс чирдай. ЧIехибуру гъвечIибуруз пулсуз тарсар гьазуриз куьмекар гудай».
