Гьар са халкьдихъ жуввал хуьнин кьилин шартIар ава. А шартIарикай сад тIварар ва фамилияр я. Гзаф халкьарихъ вири дуьньядиз таниш тир чпиз махсус фамилийрин формат авайвиляй абур сад садахъай чара авун четин туш. Тарихдин делилрай аквазвайвал, са вахтунда чи халкьдихъни вичиз махсус фамилийрин формат авай ва ада и рекьяй виш йисара жуввал хвенай.
Лезги чIала антропонимик материалдив кьадайвал баян гайитIа, фамилия са кас масадбурукай чара авун паталди адан хсуси тIварцIихъ акалдай тухумдин тIвар я. Дегь чIавара лезгийри анжах тIварцIихъай менфят къачудай, абурухъ фамилияр авачир. Чи машгьур алим, филологиядин илимрин доктор, академик Ражидин Гьайдарова вичин 1996-йисуз Магьачкъалада урус чIалал чапдай акъудай. «Лезги ономастикадиз гьахьун» ктабда кхьенвайвал, фамилия лезги антропонимда цIийи дережа я.
Юкьван виш йисара (V-XV асирра) лезгийри фамилия хьиз дидедиз хьайи чкадин ва бубадин тIварцIихъай менфят къачуз гатIунна. Месела: Куьре Мелик, Миграгъ Къемер, Зейнаб Хиневи, Мутай Тамалан, ШакI ЧIулукIан ва икI мад.
Хуьруьн тIварцIихъай ХIХ виш йисан эхирралди менфят къачузвай: Кьуьчхуьр Саид, СтIал Саяд, КIири Буба, Ахцегь Гьажи, ЦIилингви Бука, Эмирали ТIигьиржалви ва икI мад. Гьа инал лугьун хьи, чна менфят къачузвай «-ви» суффикс фарсарин «-видилай» тафаватлу я. Чи «-ви» «иви» гафуникай арадиз атанвайди я. Месела, «дигагьви» лагьайла им Дигагьдал яшамиш жезвайбурун ивидикай тир кас лагьай чIал я.
Са вахтунда чна фамилия хьиз бубадин тIварцIихъай менфят къачунай. Месела: Эмираслан Гъанидин, Букар Халикьан ва мсб. Алатай асирдин юкьваралди и формат кардик квай. Мектебдиз физвай аялрин тIварарни гьакI кхьидай: Рамазан Агьмедан, Секинат Мегьамедан, Гьажидин Али. Ихьтин гьалара бубадин тIвар гьамиша талукьвилин падежда жезва. ХIХ виш йисан документрай чаз бубадин тIвар талукьвилин падежда авачиз кхьенвай форматни малум я. Месела, 1864-йисуз Куьре округдин идаради КIири ва КIутIул хуьрерин сергьятар тайинардай документдай КIутIулрин комиссиядик Мегьамед Абдурагьим ва Фетали Хамет хьтин ксарни квайди малум жезва.
Урусри Къафкъаз кьуна, инин халкьар муьтIуьгъарайдалай кьулухъ чпин модель кардик кутуна. Дагъустанда чи фамилияр «-ов (-ев)», «-ова (-ева)» суффиксралди кхьена. Месела: Зухра Юсуфовна Алиханова. Са вахтунда урусри гьам Дагъустанда, гьамни Азербайжанда чи фамилияр «-огълы», «-къызы» хьтин азербайжан гафар алава авуна кхьена. ИкI тирди ХIХ виш йисан документрайни малум жезва. Мисал яз 1865-йисуз урусри туькIуьрай Самур округдин Докъузпара наиблухдин Къуруш, Ихир ва маса хуьрерин хизанрин сиягьар къалуриз жеда.
Урусрин ихьтин чIуру сиясатди арадиз гъайи татугайвилериз килиг тавуна, фамилийрин лезги формат вилик фена ва «хва», «хтул», «штул» хьтин гафар алава авур моделар арадиз атана. Месела: Мегьамед Гьасанан хва, Тофикъ Веледахтул, Акпер Багъираштул ва мсб. Гьа са вахтунда тухумдин тIвар акалнавай моделни арадиз атана: Агьмед Нагъийрин, Тирана Рамазанрин, Гьажийрин Али, Гьасанрин Керим ва мсб.
Чна фагьумзавайвал, гележегда лезгийрин фамилийрин цIийи форматдикай, яни ихьтин моделрикай халкьди генани гегьеншдиз менфят къачуда.
