Вичин гьар са кар галай-галайвал гуьнгуьна гьатнавай, кIвалахар рестеда авай халкь алай вахтунда бажагьат жагъида. Кьадар пара, яни тIимил хьунилай аслу тушиз гьар са халкьдихъ кьетIен дердиярни татугайвилер, гьялна кIанзавай хци месэлаяр ава. Девдевдизни – и куьлуь нуькIрезни вичиз кьван дердер ава лугьуда. Ингье са кар ава хьи, бязи халкьар и крарикай веревирдер ийиз, рикI алаз, фикир-фагьумдив чпин месэлаяр гьялунив эгечIзава. Муькуьбуру лагьайтIа, абур кваз кьазвач, чпин гъвечIи алемда аваз, куьлуь-куьлуь мурадрин гуьгъуьна гьатна чпин къулайсузвилер рикIелай ракъурзава.

   Гьа икI, вахтар алатунивай, девир дегиш хьунивай са бязи халкьари дегь чIаварилай аманат яз чпел агакьнавай хъсан адетар хуьн тийиз абурун пун хкудзава. И карди халкьдин жуввал, вичиз хас тир кьетIенвал акваз-такваз, гатфарин жив хьиз цIурурзава. Ахпа кузни-хъукъваз алатай чIавар рикIел хкиз кьил-мет гатазва. Гьа халкьарик чун – лезгиярни акатзава. Чна Аллагьди чаз захавилелди, кIанивилелди ганвай гзафни-гзаф хъсан, къени, экуь адетар квадарнава, абур рикIел хтунивай гьайифди кузва чун.

    Гьар са халкьдин ацукьун-къарагъун, медениятдин ери, ахлакьдин кьетIенвал, руьгьдин кесибвални девлетлувал адан адетрай кьатIуниз жеда. Гьавиляй халкьдин адетрикай мукьвал-мукьвал рахун, жегьил несилдиз абурун кьетIенвилерикай чирвилер гун адан векилрин хиве гьатзава. Зи къенин веревирдер чи халкьдин уьмуьрда квахь тийидай гел тунвай лезги кимерикай я. Ким шумудни са виш йисара лезги хуьрерин рехи ксари санал кIватIал хьана акьулдивни сабурдив меслятар гъайи чка, жемят патал чIехи мектеб тир. Адаз гъвечIи-чIехид, хъсандни писд, гьахъдни нагьахъд, дуьздни какурд чара ийиз чирдай ахлакьдин мектебни лугьуз жеда. Эхь, гьахьтин гуж авай адахъ. Яшлубуру икрамдай, жегьилри чIугварвалдай и мектеб шумудни са несилри куьтягьнава. Гьавиляй чи бубайри гьахълу яз лагьанай: “Ким авачир хуьр жедач”, “Ким хуьруьн абур я”, “Кимин жаваб – хуьруьн жаваб”. Ибур гьикьван дерин, гьикьван маналу гафар я.

   Ким, адет яз, хуьруьн юкьва, эл алахьдай рекьин къерехдал жедай. Агъсакъалар кIватI жезвай и чкадал хуьруьз ва хуьруьнбуруз талукь гзаф месэлаяр гьялдай, къарарар акъуддай. Мел-мехъеррин, тазиятрин меслятар инал ийидай. Хизанрин наразивилерилай кьил кутуна несилрин мидявилералди гьар жуьредин гьуьжет алай крар инал гьялдай. ЧIехи къалар элекьардай гуж авай кимерихъ. Са береда кимин къарар гьар са хуьруьнви патал къанун тир. Къазийринни судьяйрин къарарар дегишардай гьукум авай кимел гъайи меслятдихъ.

   Ким халисан халкьдин парламент тир. Адан кьиле хуьруьн виридалайни гьуьрметлу, акьуллу ва савадлу са кас жедай. Ам сес гана ваъ, рикIин тIалабуналди, виридан рейсадвилелди агъсакъалри чпин арадай хкядай. Адахъ кимел алайбурухъ сабурдив яб акална атIай гаф лугьудай, кутугай гьукум гудай ихтияр авай.

   Бес гила? Амани чахъ кимер? Гьуьрметзамани хуьруьнбуру кимиз, анал алайбуруз? Чи дегь адетрихъ цIигел яз датIана лезги хуьрера къекъвезвай са къелемэгьлиди хьиз лугьун хьи, виш йисара чи халкьдин уьмуьрда, ахлакьда кьилди чка кьур кимер къвердавай арадай акъатзава. Гьайиф къведай кар ам я хьи, исятда гзаф хуьрера абур амач. АматIани абуру чпин виликан везифа, инсанриз рехъ къалурун, абур патал герек тир важиблу веревирдер авун рикIелай ракъурнава. Авайвал лагьайтIа, са бязи кимерал ички хъванвай кьуьзуьбурални дуьшуьш жезва. Гагь-гагь ина къумар къугъвазвайбурни гьалтда. Кимел къал кутаз кикIизвай рехи ксар акурла пагь атlуда ви. И крар хуьруьн жегьилринни аялрин вилик кьиле физвайди фикирдиз гъайила кIвачерикай чил къакъатда.

   Зи вилерикай фад-фад зи аял берейрин лезги хуьрер, чи агъсакъалар, абур жерг яна ацукьдай кимер карагда. Кимиз инсанрин рикIера ахтин гьуьрмет авай хьи, алаз-алачиз адан виликай садни алатдачир. Анив агакьайла дишегьлийри гзаф чIавуз чпин рехъ дегишардай, аялар кис жедай. Итимри гьуьрметдив кимиз салам гудай. Агъсакъалри лагьайтIа, хордив саламдиз жаваб гудай. Хуьруьнбуру вирида анал ацукьнавай агъсакъалрикай чIугварвалдай. Инсанриз чпин далудихъ чIехи са дагъ галайди хьиз жедай.

   И мукьвара КцIар райондин са хуьре авай зун. Вичихъ къадим тарих авай, гзаф жемятар яшамишзавай, шумудни са алимдин ватан тир и хуьр кIусни рикIиз чими тушир, ана са вуч ятIани агакьзавачир. Бегьер тегъизвай тар хьиз, ичIи къул хьиз, гадарнавай чил хьиз рикIиз къайи тир хуьр. Ана кьакьан паруйрин юкьва хкажнавай зурба кIвалер, багьалу пек-лек алай инсанар авайтIани, кесиб тир хуьр. Ким авачир ана. Жерг яна ацукьнавай агъсакъалар аквазвачир. Инсанар аквазвачир магьлейра. Аялрин ванер къвезвачир. Ким хабар кьурла:

– Чахъ фадлай ким амайди туш хьи, – лагьанай хуьруьнвийри.

– Бес агъсакъалар?

– Кьуьзуьбур, кьил рехибур пара ава чахъ, агъсакъалар ваъ.

   ТIарнай зи рикI и гафари. Патав гвай хуьрерани гьа ихьтин гьалар авай. Яд атIай регъв хьиз буш тир анагар. Касмас аквазвачир. Кимерин лагьайтIа, гьич гелни авачир. Абур хабар кьурла садбур мягьтел хьанай. «Вуч ким? Ким амайд яни? Вуж я кимел физвайди?» хьтин жавабар ганай заз. Белки гьа хуьрерин жемятар чеб тахсиркар ятIа, лагьана веревирднай за. Белки кваз кьазмачтIа абуру агъсакъалар? Абуруз гьуьрмет ийизмачтIа? Яб акализ кIанзамачтIа дуьнья акунвай и ксарихъ?

   Ахпа чи кимерилай вил элягъна за. Виш йисар инлай вилик гьикI тиртIа, гилани гьа саягъда амай абур. Агъсакъалар ацукьун патал жерг яна кIанчIар эцигнавай чка виридалайни хъсан ким я лугьуда. Амма гзаф чкайра агъсакъалар ацукьдай са къванни авачир. Са гьи хуьре ятIани жемятди мелер авуна ким гуьнгуьна хтурди низ ван хьана? Гьи хуьре асфальт туна, цуьквер цана, абад авунва ким? Белки районрин, хуьрерин беледиейрин рикIел чи кимерни хкин чна? Кимериз къайгъу къалурна кIанзавайди чир хъийин? Гьи карчиди ким патал къван къванцел эцигнава? Гьи жегьилди рикI кана кьуьзуьбур патал са регьят ацукьдай чка туькIуьрнава?

   Мектебра муаллимри аялриз чи кимерикай, хуьруьн агъсакъалрикай ихтилатар ийизвани? Бес кIвалера диде-бубайри чпин веледриз ким вуч ятIа чирзавани? Са береда хуьруьнвийрин уьмуьрда кьетIен чка кьур, чпин бубаяр, чIехи бубаяр жерг яна ацукьай и марифатдинни ахлакьдин макан чи халкьдин тарихдин ивир тирди гъавурда твазвани?

   Кимихъ мадни са зурба кьетIенвал ава. Ам яшари уьмуьрдин рагъакIидай патахъ ялзавай агъсакъалрин уьмуьр яргъи ийизвай, абурун йикъар метлеблу ийизвай, тIалар-квалар, девирдин проблемаяр рикIелай алудиз куьмек гузвай чка я. Хуьрера абуруз маса рикI аладардай чка авачирди фикирда кьуртIа, абад кимер туькIуьрун лугьуз тежедай кьван суваб кар тирдан мад гъилера гъавурда акьада чун.

   Эхь, рехи ксариз гьуьрмет авун, абуруз къайгъу къалурун виридан буржи я, вучиз лагьайтIа къенин аяларни пакагьан жегьилар са чIавуз кьуьзуь жервал я. Уьмуьрдин рекьери гьабурни кимел гъидайвал авуна кIанзава чна. Са гафуналди, ким чи хуьрерин абурни рябет я.