Чи дегь чӀаварин кеспи тир халичачивал халкьдик дамах кутазвай, лезгияр вири дуьньядиз сейли ийизвай сенятрикай я. Къадим девиррин тарихчийри кхьейвал, лезгийри гьеле чи эрадал къведалди сун гъаларикай, а гъалар рангдай чара-чара набататрикай менфят къачузвай. Къафкъаздин Албаниядин чилерал, гьакӀни адан са пӀипӀ тир КцӀара кьиле тухвай археологиядин ахтармишунрай аквазвайвал, чи эрадал къведалди VӀ-Ӏ виш йисара ва чи эрадин Ӏ-ӀӀ виш йисара ина халичачивал вилик фенвай. Гуьгъуьнин девирра лезгийри и рекьяй мадни чӀехи агалкьунар къазанмишнай.

Лезги халичайрин чешнейри и сенятдин чара-чара девиррикай хабар гузва. Чи халичачивилихъ кьетӀен рехъ, кьетӀен кӀалуб, махсус техника ва рангар ава. Тарарин цуькверикай, пешерикай, хилерикай, дувулрикай рангар къачуз чирай лезгийри анжах ругъунрикай пуд ранг – яру, шуьгруь ва жегьре рангар къачунай.

Гуьгъуьнлай абуру и набатат гегьенш чилерал цанай. И кардихъ галаз машгъул хуьрерикай садни КцӀар райондин Агъа Лакар хуьр тир. Ина цазвай ругъунар девейрин карванри къецепатан уьлквейриз тухудай.

Чи гьар шегьердихъни хуьруьхъ умуми лезги чешнейрилай гъейри анжах чпиз хас чешнеярни ава. Ахцегь, Миграгъ, Кьасумхуьр, Хив, Мегьарамдхуьр, Къуба, КцӀар чпин чешнейралди иллаки тафаватлу жезва. Къуба ва Самур округрин халичачийри арадиз гъайи гамари гьам Дагъустандин, гьамни Азербайжандин лезгияр вири дуьньядиз сейли авуна. Вучиз лагьайтӀа и гамар халисан инжияр тир. Гьавиляй машгьур урус этнограф Л.И.Лаврова вичин 1960-йисуз чапдай акъудай "Лезгияр" очеркда кхьенай: "Лезги халичаярни сумагар Урусатдиз ва маса уьлквейриз сейли тир ва абур вирина гьевесдалди къачудай".

Сумагар Дагъустанда ва Азербайжанда анжах лезги хуьрера хразвайвиляй гьар ханлухдихъ вичин халичачивилин карханаяр авай. XIX виш йисан кьвед лагьай паюна Азербайжанда вишералди кустар цехар халичачивилив машгъул тир. Абурун арада анжах сумагар хразвай цехарни авай. Къазахдин ва Генжедин халичаяр Тифлисдин базарра, Къарабагъдин халичаяр Тебризда ва Истанбулда, Къубадин халичаяр лагьайтӀа, Къубадин ва Дербентдин базарра маса гудай. Инай абур Урусатдиз, Европадиз ва Америкадиз тухудай. И карда чкадин чувудар иллаки викӀегь тир.

Ахцегь нугъатда "сумаг" гафуникай "сымаг", Къуба нугъатда "сумаг" хьиз менфят къачузва. Лезги халкьарикай тир будугъвийри адаз "сумагъ", хиналугъвийри "сумогъ" лугьуда. И лезги гаф Дагъустандин маса чӀаларизни фенва. Аварри адакай "сумахъ", даргийри "сумокь", лаквийри "сумакь" хьиз менфят къачузва. Ингье а халкьари чавай сумагар храз чирнаватӀани, абурувай лезгийри хьиз лап хъсан еридин гамар храз жедач. Гьавиляй чи машгьур этнограф, тарихдин илимрин доктор Сария Агъашириновади 1978-йисуз Москвада чапдай акъудай вичин "Материальная культура лезгин ХӀХ-начало XX в." ктабда гьахълу яз кхьенай: "Сумагар хруналди Дагъустандин халкьарин арада анжах лезгияр сейли тир".

Азербайджанда сумагар КцӀарин, Худатин ва Къубадин лезгийри хъсандиз храда. КцӀарин сумагар нехишрин булвилелди, композицийрин тикрарсузвилелди сейли я. Ина гьар хуьруьхъ вичин чешне ава. Мисал яз "Лечет", "Хьилер", "Лацар", "ЦӀийихуьр", "СтӀур", "Лакар", "Вурвар", "Яргун", "Ясаб", "Хуьрел" чешнеяр къалуриз жеда. КцӀарви халичачийри "ПӀатӀнус", "Хунчаяр", "Фурар", "Хурасан", "Пуд фурар", "Айбаладин фурар", "КӀекӀер", "Сафар", "Мегъуьн пешер", "Тапанчаяр", "КутӀкутӀар" хьтин чешнейрикай гегьеншдаказ менфят къачуда. КцӀарин хуьрера пурар патал куьлуь халичаяр, херцелагар, чувалар, гьебеяр, сун гулуьтарни храда. Гагь-гагь са хуьруь арадиз гъанвай чешне муькуь хуьре гьалтдач. И сенятдал рикӀ алай дишегьлияр лагьайтӀа, вишералди ава. Алай аямда сумагрин виридалайни хъсан устӀарар Хьиле, Ясабдал ва ЦӀийихуьре гьалтзава. Хьиливияр "Хьилер", "Хьелер", "КӀусар", "Лекьенар", "КӀурукӀар" чешнейралди сейли я. Идалай гъейри абуру халичайрин ва сумагрин "Пуд фурар", "Ругуд фур", "Иридар", "Муьжуьдар", "Лезги гъед", "Бубуяр", "Къацар", "Алпандин фурар", "Рагар", "Яру нав", "Гъетер", "Цацар цуьк", "Эквер" хьтин чешнеярни храда.

130 йис кьван яшамиш хьайи, вич Ленинан ва Зегьметдин Яру Пайдах орденриз лайих акур Зибейда Шейдаевади 115 йисуз гамар хранай. "Шагь дагъ", "Зарлу Зибейда", "Гатфар", "КӀеле", "Хунчаяр" хьтин цӀийи чешнеяр арадал гъайи и дишегьлидин тӀвар лезгийрин халичачивилин тарихда гьамишалух яз амукьда. Адан са кьадар халичаяр исятдани дуьньядин музейра хуьзва. Амма абур лезги чешнеяр тирди гзафбуруз чизвач.

Азербайжандин тӀвар-ван авай алим, профессор Нуьреддин Гьабибоваз 1906-йисуз хранвай, "ЦӀийихуьр" чешне хьиз машгьур тир пуд лезги халича Америкадин Пенсилвания штатдин Питтсбург шегьердин Карнеги институтутдин музейда хуьзвайди вилералди акунай.

Чи сейли художник, вичи сумагрин шумудни са чешнеяр арадиз гъайи Магьмуд Челебоваз лагьайтӀа, лезгийрин "Гатфар" сумаг Лондондин Виктория ва Альбертино музейра акунай. Ада са бязи чешмейра "Гатфар" чешне "Къаракъашлы" хьиз къелемдиз ганвайдини кьейд авунай.

"Гьеят" газетдин 1992-йисан 26-октябрдин тилитдиз акъатай зи интервьюда вичи 35 йисалай гзаф вахтунда "Азерхалча"дин рангар къачудай лабораториядиз регьбервал гайи, Къубадин Ерфи хуьряй тир технолог Мавлуд Мегьерремова Азербайжандин гьар зонадихъ, гьар райондихъ, гьар хуьруьхъ махсус чешнеяр авайди къейд авунай. Пешекарриз а чешнеяр гьасятда чир жеда. "Пиребедил", "Гьейраты", "Тебриз" хьтин халичайрихъ чпин ватан авай хьиз, "Сумаг"дихъни лезги ватан ава, лагьанай пешекарди.

Сумаг чӀичӀ авачир гам я. Гьавиляй Кьиблепатан Дагъустандин Испик, Зизик, КӀахцугъ, Юкьван СтӀал хуьрерин агьалийри сумагриз гамарни лугьуда. Къецепатан уьлквейра памбагдин ваъ, сун гъаларин карашдал хранвай сумаг иллаки къиметлуди яз гьисабзава. Сумагдин тар, куьжуь, керкитӀ, регъни халичадинбурулай тафаватлу я. Лезги сумагар юкьван чешнедилай, фурарилай, цӀилихрилай, яндилай, мукӀратӀрилай чир жеда. Халичайрин сеняткаррихъ чпин пешедин лексика ава. Абуру лацу рангуниз "лац", къацудаз "къаз", вилидаз "вил", хъипидаз "къиб", чӀулавдаз "мичI", ярудаз "яр", туьнт ярудаз "ал", ачух ярудаз "экуь яр", алахьнавай ачух ярудаз "ханумар", казардин рангуниз "туракь", цавун рангуниз "батурма" лугьуда.

Чи сумагрин тарифар XVIII асирдилай гатӀунна вири дуьньядиз чкӀана. Адан цӀудралди чешнеяр дуьньядин машгьур музейра хуьзва. Исятда Бакудин, Москвадин. Америкадин Садхьанвай Штатрин, Европадин чара-чара музейрин экспонатрин арада цӀудралди лезги халичаяр ава. Ингье абур "Къафкъаздин халичаяр" хьиз къалурзава. Имни дуьшуьшдин кар туш. Машгьур алим Летиф Керимова 1983-йисуз Бакуда акъудай "Азербайжандин халича" ктабда кхьенвайвал, 1899-йисуз Тифлисда халичачивал вилик тухун патал "Къафкъаздин кустар комитет" яратмишнай. 1914-йисуз адан музейни кардик акатнай. Комитетди халичайрин чешнеяр чарариз акъудиз, вири Кьафкъаздиз чукӀурзавай. 1928-йисуз и комитет Закгосторгдив эвез авунай. Ина гьазурнавай эскизар Къафкъаздин халичачивилин карханайриз рекье твазвай. И идарадихъ бязи татугайвилер авайтӀани (ада тӀебии рангар Германиядай гъанвай химиядин рангаралди эвез авунвай), чешнейрин тӀварар авайвал къалурзавай. Амма вучиз ятӀани 1930-йисуз ина гьазурай 260 эскиздин садални тӀварар алач. Гьа и кар себеб яз цӀудралди чешнеяр, гьакӀни лезги чешнеяр акатай тӀварар алаз хранва.

Советрин девирда халичайралди сейли тир Ахцегьа, Мегьарамдхуьре, Кьасумхуьре, КцӀара ва маса лезги районра халичаяр храдай кьилди карханаяр кардик кутунай. 1923-йисалай КцӀар шегьерда кардик квай "Сумаг" артелдин кӀвалахдарри 85 йисан къене вишералди сумагарни халичаяр хранай. 1962-йисалди сеняткарри артел патал халичаярни сумагар чпин кӀвалера, чпиз кӀани ва вердиш нехишрин бинедаллаз хразвай. Гьа и карди халкьдин эменни – чпихъ виш йисарин тарихар авай гзаф девлетлу чешнеяр кӀватӀуниз куьмек ганай. 1962-йисалай инихъ Къафкъаздин вири артелра хьиз КцӀарани тӀебии рангар химиядин рангаралди эвез авуни, гьазур эскизрикай менфят къачуни халичачивилин сенятдиз кьецӀ гана. Вини кьиляй буйругъ гайи ксари халичачияр чеб чlугварарни, рангарин устӀарарни тирди рикӀелай ракъурна. Халисан сеняткарди гъаларни вичи ийида, абурун рангарни вичи гьазурда. Гатфарилай зулун къаяр алукьдалди абуру тамарай жуьреба-жуьре набататар кӀватlда. КӀерецдин къабухар, мегъуьн къузаяр, мертер, жумун пешер, шумудни са тарарин дувулар, хилер, пешер кӀватӀна абурув гъалар рангда. Ирид рангунин гьар садакай са шумуд жуьредин тав къачуда. Гьавиляй дегь чӀавара хьиз гилани халисан сенятдин эсердиз элкъвезвай гамар кӀвалера хразва.

И сенят рекьин тийиз, ара датӀана вилик физвайди вичин 77 йисан уьмуьрдин 50 йис лезги сумагрин цӀийи чешнеяр яратмишуниз серф авур КцӀар райондин Агъа Лакар хуьруьн эгьли Къейбулла Мамедован эскизри субутзава. Чи тӀебиатдин иервилив, чи халкьдин медениятдивни ацукьун-къарагъунив диганвай и эскизар рикӀ алаз чӀугунва ада. Касди яратмишай сумагрин 50 чешнедикай 10 "Азерхалча"ди кьабулнай ва вичин коллегиядал абур хран патал талукь къарар кьабулнай.

Эхиримжи йисара КцӀара чи къадим сенятдихъ галаз ксарни машгъул жезвай. Месела, Тофик Абдулрзадин хва Балалиева хранвай цӀудралди сумагар Лацариз хас чешнейралди тафаватлу тир. Ада и сенят вичин 4 хцизни чирнай.

"Чи халичайрин гиширрик лезги халкьдин руьгь, ватандин ял, хайи накьвадин атир гала, абурук чи мифологиядин, фольклордин камаллувал, чи манийрин, гьавайрин аваз, верцӀивал какахьнава, гьавиляй абур гьасятда чир жеда", – лагьай профессор Нуьреддин Гьабибов гьахълу тир.