1902-йисан июлдиз Бакудин савдагар Александр Абгарович Адамован такьатралди чапдай акъуднавай «Ежегодник» кIватIалдин 2 лагьай нумра Бакудин урус гимназиядин курсантрин 1900-йисан июндиз Шагь дагъдиз авур сиягьатдиз бахшнава. Ина КцIарин лезги хуьрерикай курсантрин къейдер ганва. КIватIалда тIварар кьунвай 14 хуьруькай 2 амач. Худатай КцIариз фидай рекьин 18 лагьай километрда авай Дубур ва КцIариз агакьиз 20 километр амаз кутунвай Паласа хуьрер.
Курсантрин лезги хуьрерин агьалийрикай, ана яшамиш жезвай инсанри мугьманриз чIехи гьуьрмет авуникай, лезги адетрикай, мискIинрикай ва мектебрикай кхьенвай къейдер гзаф марагълу я. Агъадихъ чна са курсантдин къейдер гузва.
Бедел Гьажиев: «Кузуниз атайла зун мягьтел хьана амукьна. И чIехи дагъдин хуьре вишелай гзаф кIвалер ава. КIвалер са жергеда эцигнава, куьчеяр дуьзбур я. Хуьре мискIин, мектеб ва са шумуд цин регъв ава. Зун мектебдихъ галаз марагълу хьана. Ина тарс гузвай лезги эфендиди зун хъсандиз кьабулна. Адаз са шумуд чIал – татар (азербайжан), араб, фарс ва урус чIалар чизвай. Мектебдин чилиз халичаяр экIянавай. Цлал кьве шикил алай. Шамилан урус-рихъ галаз женг ва урусринни туьркверин дяве къалурзавай шикилар. Эфендидиз аялрин арада чIехи гьуьрмет авайди гьасятда чир жеда…
Лезги хуьрера агъсакъалриз вирида гьуьрмет ийида. Хуьреравай гадаяр кьакьан буйдин, гьяркьуь къуьнерин, балкIандикай ва тфенгдикай чIехи бажарагъдивди менфят къачузвай игитар я. Лезги рушар чина хъвер авай иер дишегьлияр я.
Мектебдин эфендиди заз лезгийрин адетрикай суьгьбетар авуна. Мехъерикай авур ихтилат иллаки марагълу тир. Нишандин юкъуз гадади вичин мукьва-кьилияр кIватIна фекьидиз эверда. Ахпа гьар патай са агъсакъал хкудда. И итимри рехъ-руьшт рахада, яни гадади рушан кIвализ вуч затIар тухвана кIандатIа тайинарда. ШартIар са акьван заланбур жедач. Гадади виш манат пул ва куьлуь-шуьлуь шейэр тухвана кIанда.
Муькуь шартI гададизни рушаз чеб са-садаз кIан хьун я. Эгер садаз кIанз, муькуьдаз кIан тийиз хьайитIа, агъсакъалри и кар хевдач. Гьавиляй чIехибуру кьведанни разивал къачун герек я.
И шартIариз амал авуна, пуд лагьай шартI кваз такьуртIа, мехъерар жедач. Им лезгийриз хас кьилин шартI я. Гадади рушан кIвализ тупIал ракъурдайдалай са шумуд югъ вилик хуьруьн къерехда вичин дустар кIватIда. Рушни вичин таяр-туьшер галаз иниз
къведа. Гадади балкIандал акьахна чамарарда. Ада йигиндиз физвай шивдилай агъуз хьана чиле акIурнавай хкар ялна кIаняй акъудда, ахпа хенжелдив таран хел атIана гадарда. Гадайрив агакьайла хкадарна балкIандилай эвичIда. Тфенгдив хейлин аралудаказ тунвай къван нишан кьада. Гада имтигьандай хъсандиз акъатайла, руш адан балкIандив эгечIда, вичи хранвай гъвечIи халича пурарал туна ам гьалда. Ахпа гададин тфенг къачуна цавуз гуьлле гуда. Гадайрини рушари манияр лугьуда. Им акI лагьай чIал я хьи, гада игитвилер квайди, рушни жуьрэтлуди я.
Мехъерилай вилик гадади рушан кIвализ са балкIан, са хенжел ва са тфенг ракъурда. Гьа и кардалди гадади лугьузва: «Зун и затIарин иеси я ва за абурун куьмекдалди чи чилни намус хуьзва. Зун кьейитIа, вуна и кар давамарна кIанда».
Къавум жезвай ксар чпин арада рази хьайидалай кьулухъ гадади тупIал ракъурнавайди малумарда ва хайибуру жегьилриз хушбахтвал тIалабда. Гьа инал мехъерин югъ тайинарда ва межлисда кIватI хьанвайбурун гьар садаз са стакан шуьрбет гуда. Шуьрбет хъвайибуру лугьуда: «Чамни свас чеб чпин арада и шуьрбет хьиз ширин хьурай». Межлисра пиянардай шейэр жедач. Мехъерин юкъуз чамра вичин дустариз – игитриз эверда. Абуру шадвилер, гьакIни кьуршахар кьаз акъажунар ийида. Ахпа гьидавай тфенгдив дуьз нишан кьаз жедатIа килигда. Эхирни балкIанар гьализ гьуьжетарда. Гьи жегьилдин шив мензилдив фад агакьайтIа, гьадаз чамра пишкеш яз пуд юкI яру ипекдин парча вугуда. Жегьилди гьа ипек вичи балкIандин фиридал арушна пудра хуьрелай цIар ягъада ва виридаз вичи пишкеш къачунвайди малумарда.
Мехъерин пуд лагьай юкъуз гьа игитар чпин балкIанраллаз рушан кIвализ фида. Гъалиб хьайи жегьилдин балкIандаллаз свас гъида. Свас гададин кIвализ агакьайла гьаятдин варарин сиве гьер тукIвада. Свас ивидиз кьуьл гана къенез гьахьда. Ахпа чамра са кьакьан чкадал акьахна вичин дустариз разивал къалурда. Идалай гуьгъуьниз чамра свас гъайи гадайрал ич, я тахьайтIа, чIехи шекердин кIус вегьеда. Гьида ам кьуртIа, чамрав вахкуда. Эвезда чамра адаз пишкеш яз пул ва я балкIан вугуда».
