Алимдин къейдер

И суалдин жавабдихъ гелкъведайла зи рикIел гьасятда машгьур алим А.М.Газов-Гинзберган гафар хкведа. Ада кхьенай: «Инсаният вилик финихъ галаз алакъалу яз гьихьтин цIийи манаяр арадиз атайтIани, абур паталди цIийи гафар чIала авай материалдин бинедаллаз туькIуьр жеда. А гафар чIала менфят къачузвай дибрикай арадиз гъана кIанзава. ТIебии тушир, вичи-вичиз фикирна туькIуьрнавай дибрикай арадиз гъайи гафари чIалав кьадач».

Авайвал лугьун хьи, и къайда вилив хуьн тавуртIа, гьатта машгьур чIалан алимри туькIуьрай гафарни чIала гьатдач. ЦIийи гафар арадиз гъун чи кхьизвайбуруз адет хьанва. Бязи вахтара авторри, вичиз хабарни авачиз, цIийи гафар туькIуьрзава. Амма арадиз атай цицIиб-гаф садазни герек авачирди жезва. Чи фикирдай, агъадихъ гузвай текстина гьалтзавай гьамамхана гьахьтинбурукай сад я: Эхирдай вири гьамамханайриз фида. А.Омаров. Сувар чи девлет я.

Низ герек тир инал я-я-яргъи, «кьве мертебадин» гьамамхана, лезги чIала куьруь фадлай виридаз чиз-вай гьамам аваз-аваз?

Хъсан мисаларни тIимил авач. Санал кIвалахзавай, сад хьтин фикиррал алай кьве шаирди гьа са хесетар квай итимдал кьве тIвар эцигзава: Вучиз ятIани хайи чIалан «папатI» гаф туна «арвадбаз», «къанатI» туна «аннамаз»… гафарикай менфят къачузва. Седакъет Керимова. Катран мука кард жеда.

КичIерхъандиз, Тапархъандиз… Папархъандиз, Лезги лугьуз дамахдани? Муьзеффер Меликмамедов. Саврухди хьиз къалзава за.

Зи фикирдалди, кьве гафуникни («папатI» ва «папархъан») «кандидатвиляй экъечIна» лезги чIалан гьар жуьредин къайдайра ишлемишдай мумкинвал ава.

РикIин гиссерни, чIалан къейдерни сад хьайила…

РикIин гьиссерни, чIалан къейдерни сад хьана туькIуьрзавай гафари кIелзавайдан, яб гузвайдан рикIик шад гьиссер кутада. А гафар ишлемишиз кIан жеда. И барадай зи рикIел Седакъет Керимовади туькIуьрай лезги рушарин хас твIарар къвезва: ИЕРА, ЛЕЗГИНА, ЛЕЗГИЯ, ШАДИЯ.

Аквадай гьаларай, ИЕР, ИЕРА гафарин иервал акьван таъсирлуди я хьи, и мукьварал Магьачкъала шегьердин Агъасиеван куьчеда иер шейэр гудай туьквендин тIвар «ИЕР» тирди а дараматдин цлал иер гьарфаралди кхьенва.

Яру пайдах Алемав гва

Эгер чна чаз, – цIийи гафар виридалайни гзаф ни арадиз гъана, – лагьай суал гайитIа, мумкин я гзафбуру сифтени-сифте Азиз Алеман тIвар кьада. Дугъриданни, ХХ асирдин юкьварилай къедалди шаирди вишералди гафар, гафарин ибараяр теснифна: Дуьньябег, гъвашуьсте, гьалгъанар, мичIем, мичIикIе, зуракь, шабагь…

Дугъри я, шаирдиз чIалан сесера, чIалан гафара вирибурувай кьатIуниз тежер рангарни аквада… ванерни къведа. Амма заз Алеман шиирра авай вири гафар вири халкьдив, рагъ алай югъ хьиз агакьна кIанзава.

ЦIийи гафар арадал къвезвайди яни, тахьайтIа – гъизвайди?

И суалдиз кьве жаваб гуз жеда: цIийи гафар арадал къвезвай дуьшуьшарни ава, цIийи гафар арадал гъизвайбурни. Чи чIалан устIаррикай Агьед Агъаева, Мердали Жалилова, Седакъет Керимовади, Муьзеффер Меликмамедова ва масабуру арадал гъизвай гафар вири халкьдивай кьабулиз жедай, чи эдебият чIала менфят къачуна кIанзавай гафар я.

Седакъетан «акIац», «алкIац», «галкIац», «варзаван», «кIвалинви», «Иера», «Лезгина», «Лезгият», «Шадия», «макьамчи» хьтин гафар, Муьзефферан «эрекьистан», «къайлапан», «вакIархъан», «тапархъан», «ватанпересвилелди», «эгьливал», «дуьньякьатун», «кичIерхъан», «хатахъан», «паякьул», «цIингил», «чIарба», «ватансуз», «Эрекьхан», «тумубан», «фигъил» хьтин гафар, абуру сифте яз «Самур» газетдин чинриз акъудай «ацукьан», «везинлувал», «гереклу», «Гияра», «Лезгият», «КIаният», «жуввал», «кIвалахдар», «кхьираг», «къелемэгьли», «къугъварган», «лезгивал», «Мелей», «Ярана», «пIузкьелечI», «самарган», «сифтевал», «телегунуг», «фадвилелди», «чIугвар», «чарасузвилин падеж» хьтин гафари са гафни авачиз гележегда чи эдебият чIала мягькем чка кьада.

Яргъа хьана кIанда…

Тарихдин, эпосдин эсеррик цIийи гафар кутуникай чун яргъа хьана кIанда: Са вахтар тир, гужлудаз КIанзавай нез ажузди. Са вахтар тир, рекьизвай Душманд вилик гужсузди. Ф.Къванцин гада.

И цIарара гьалтзавай гужсузди лугьузвай гаф тарихдин гаф туш, ам, аквадай гьаларай, фольклордин текст чапдиз гьазурдайла, редакторди туькIуьрайди, вичи гьасилнавайди я. Ихьтин дуьшуьшар 17-18 асирдин инсандал къенин костюмар алукIайдай я.

Агьмедулагь Гуьлмегьамедов,

академик

РЕДАКЦИЯДАЙ: 2015-йисуз вичин дуьнья дегишарай чи тIвар-ван авай алим, филологиядин илимрин доктор, профессор, Россиядин ТIебии Илимрин Академиядин академик,  Самур» газетдин чIехи дуст Агьмедулагь Гуьлмегьамедова 2007-йисуз чав вугай и къейдер а чIавуз чакай тарифдин гафар ава лугьуз чна газетдиз акъудначир. Бязи къейдер алимди вичин гьа йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай «Неологиядиз гьахьун (ва я чIала цIийи гафарин месэлаяр)» ктабдани ганва.

Гила шумудни са йисар алатайдалай кьулухъ чна и къейдер газетдиз акъудун дуьшуьшдин кар туш. Акатайвал цIийи гафар туькIуьрзавайбур къвердавай пара жезва. Къуй абуру и макъала кIелна нетижа хкудрай.