Лезги халкь хьиз, лезги чIални тарих тирвал лугьуз тежер кьван чIехи мусибатрик акатна. Садбуруз лезгияр хайи чIалакай магьрумариз кIан хьана. Халкь рекьин патал лезгидин сад лагьай ва виридлайни хци яракь тир чIал къакъудиз алахъна. Ингье я халкь рекьиз хьанач, я адан чIал. Халкь хьиз чIални агъзур йисарин имтигьанрай акъатна яшамиш хьана – дувулар деринра авайвиляй.
Дувулриз вил вегьен. Гуржийрин чIалан алим Г.В.Топуриади сифте яз са кьадар лезги гафар 4-5 агъзур йис инлай вилик арадиз атанвайди тестикьарна. Урусрин алим В.Шеверошкина вичин «Остров неразгаданных тайн» макъалада лезги чIалахъ 5 агъзур йис кьван тарих авайди баянарна (Килиг: Жур. «Знание – сила», №10, 1965). Гила бязи алимри 7-10 агъзур йисарин тарихрикай хабар гузва, чи чIалан пелазги ва шумер чIаларихъ галаз мукьвавилин гьакъиндай макъалаярни ктабар кхьена чапдай акъудзава.
Гьа икI, лезги чIалахъ авсиятда къвердавай мадни гзаф делилар винел акъатзава. Месела, къадим лезги тайифайрин сад тир чIалакай лезги чIалар арадиз атун чи эрадал къведалди I агъзур йисан эхиррихъ галаз алакъалу я лугьузвайбур ава. ЯтIани чи тайифайрин чIалар гьи чIавалай чара жез гатIуннатIа авайвал тайинариз хьанвач. Амма ахьтин кар кьиле фенвайди, Къафкъаздин гегьенш чилерал яшамиш хьайи лезги халкьдикай маса халкьар, лезги чIалакай маса чIалар арадиз атанвайди гзаф алимри хиве кьазва.
Азербайжандин са шумуд алимди лагьанвай гафариз фикир гун. Мегьамедгьасан Велилиди вичин 1921-йисуз Бакуда чапдай акъудай са ктабда кхьенай: «…Гьезерри ва маса туьрк тайифайри, гьакI иранвийри (фарсари) басрух гайи лезгияр Къафкъазия дагълар галайнихъ, яни гилан Дагъустан галайнихъ фена. Яргъалди чпин чилерал маса миллетри агъавал авунатIани, лезги тайифайрилай чпин чIаларни къилихар хуьз алакьна» (Məhəmmədhəsən Vəlili. Azərbaycan coğrafi-təbii, etnoqrafik və iqtisadi mülahizat. Bakı, 1993, səh. 27).
Маса тарихчиди – Рашид бег Исмаилова лагьанва: «…ДатIана кьиле фейи дявеяр ва маса вакъиаяр, гьакIни тIебиатди арадиз гъайи чIуру гьалар себеб яз лезгияр чара-чара чIаларалди рахазвай гзаф тайифайриз пай хьана» (Rəşid bəy İsmayılov. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1993. Səh 14-15).
Азербайжандин тIвар-ван авай алим, тарихдин илимрин доктор Камал Алиева легрикай (лезгийрикай) икI кхьенва: «Легар Кьиблепатан Дагъустандин чилерал ва Самур вацIун кьибле пата яшамиш хьанай. М.Ихилован фикирдалди, легар антик девирдани чеб гила яшамиш жезвай чилерин – Кьудял ва Самур вацIарин дугунрин агьалияр тир. Албан девирда абур «Леки» хьтин умуми тIвар алай ва чпихъ сад тир лезги чIал авай халкь хьиз сейли тир… Кефер пата лег-рин чилер гилан Дербенддалди Самур дагълар галаз Сарматиядал кьван экIя хьанвай. Кьибле пата легар Самур вацIун кьибле пата ЧIехи Къафкъаздин хуш квай хурара яшамиш жезвай» (Кемал Алиев. Античная Кавказская Албания. Баку, 1992, с.57-58).
Азербайжандин мад са машгьур алимди, тарихдин илимрин доктор, профессор Ю.В.Юсифова лезги чIалакай ихьтин малумат ганва: «…Чи эрадал къведалди III агъзур йисара Дагъустандихъ умуми диде чIал авай. Диде чIал пай хьунин нетижада нах ва лезги чIалан группаяр арадиз атана. Лезги чIалан группадик арчи, лезги, агъул, табасаран, цIахур, рутул, къирицI, будугъ, хиналугъ, удин чIалар акатзава.
Лезги чIалан группа (сифтегьан лезги чIал) ...чи эрадал къведалди I агъзур йисуз арадал атанай. Гуьгъуьнлай лезги чIалар пай хьана. Якъин хьи, лезги чIалар I агъзур йисуз пай хьана. Чешмейри а девирда ва сифтегьан юкьван виш йисара Койсу-Самур вацIарин дугунра ва Дербент зонада лезги этносриз махсус тайифайрин тIварар кьазва. Абур уд (уди-удин), гел, лег, лпин, чилб//силб, чикб ва маса лезги тайифаяр я.
Са гимандив кьадайвал, умуми лезги диде чIалавай сифте хиналугъ чIал, ахпа арчи ва удин чIалар, гуьгъуьнлай будугъ, къирицI, рутул ва цIахур чIалар къакъатна. Лезги, табасаран ва агъул чIалар диде чIалавай къакъатун гуьгъуьнин девирда кьиле фейиди къалурзава» (“Azərbaycan tarixi”. Bakı, 1994. Səh 222).
Чи чIалан куьгьне къатарикай рахадайла маса алимрин фикирарни рикIел хкана кIанзава. Е.А.Бокарева кхьизвайвал, «Дагъустандин вири чIаларихъ умуми тир, абурун къадим тарихдикай хабар гузвай гафарин фонд ава ва ида а чIалар генетикадин жигьетдай сад тирди субутзава. Маса гафуналди, и карди абурухъ тарихдин вакъиаяр себеб яз са кьадар маса чIалариз пай хьайи са диде чIал хьайидакай шагьидвалзава» (Е.А.Бокарев. Введение в сравнительно-историческое изучение дагестанских языков. Махачкала, 1961. с. 57).
Лезгийрин тарихдиз талукь кьилди кьве ктаб чапдай акъудай тарихдин илимрин доктор, профессор М.М.Ихилова кхьенай: «ЧIалан лишанрал гьалтайла, Дагъустандин халкьар (чпин группаярни галаз аварвияр, даргивияр, лезгияр, гьакIни лаквияр) генетикадин жигьетдай сад я, масакIа лагьайтIа, абурун чIалар са асас чIалакай арадиз атанва» (М.М.Ихилов. К вопросу о происхождении народностей лезгинской группы. «Самур» газет №16, 1992-йисан 1-10 май, ч.7).
Винидихъ тIварар кьур авторрин ва маса пешекаррин фикирар асасдиз къачуртIа ва чи чIалан алим профессор Р.И.Гьайдарова кхьенвайбур рикIел хкайтIа, гзаф метлебар ашкара жеда. Алимди
къейд ийизвайвал, лезги чIалан са кьадар гафар неинки маса лезги чIалара, гьакIни Дагъустандин маса чIаларани (авар, дарги, лак ва мсб.) дуьшуьш жезва. Ихьтин гафарик агъадихъ галайбур акатда: мез, ниси, къад, жув, сам, цIай, руьхъ, цав, чуру, цIегь, сад, ич ва масабур. Ибур лезги чIалан лап куьгьне къатариз талукь гафар я.
Дагъустандин чIалариз винидихъ къалурнавай гафарилай гъейри чи чIалан куьгьне къатарик акатзавай агъадихъ галай гафарни фенва: рикI, лекь, руш, сва, кац, сикI, хвар, тIур, лацу ва мсб. Къафкъаздин дагълу чIаларин гафарик лезги чIалан ихьтин гафарни дуьшуьш жезва: фу, диде, хам, хинкIар, вах, рагъ, кьуд, къав ва мсб.
«Къав» гафуниз вил вегьен. Къадим девирра лезги чIалан «къав» гафунихъ «дагъ» хьтин манани авай. Сифте яз Къафкъаздин тIвар къелемдиз къачур, чи эрадал къведалди VI-V виш йисара яшамиш хьайи грекрин алим Эсхила дагъдин тIвар «Кавкасос» хьиз кхьенва. Гьеродотани вичин «Тарих» ктабда икI къалурнава. Гуьгъуьнлай тарихчийри и топоним чпин чIаларив кьадайвал «Кав», «Кавк», «Кабк» хьиз кхьенва (Килиг: Н.В.Пигулевская. Сирийские источники VI в. о народах Кавказа. ВДИ I. 1939. с.110). Араб авторрикай IХ виш йисан тарихчи Ибн ал-Факигь ал-Гьамаданиди, Х виш йисан тарихчи ал-Масудидини дагъдин тIвар гьа икI къейд авунва. Ина «къав» «кав» хьиз кхьенва ва гьавиляй бязи авторри дагъдин тIвар арадиз гъанвай гаф грекрин гаф я лугьузва. Гзаф авторар и фикирдин акси я ва абуру и гаф Къафкъаздин халкьариз махсусди я лугьузва ва дегь чIавара дагъдиз «Къав» лугьузвайди къалурзава (Килиг: Кавказцы. 1750-1820. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе, собранные и пополненные Семеном Броневским. Москва, 1823, с.10).
Бязи лезги хуьрера «къав» гафуникай исятдани дагъдин манада менфят къачузва. Исмаиллы районда Къав тIвар алай дагъ ава. Гуьйчай ва Куьрдемир вацIарин вини кьиле авай а дагъдин кьакьанвал 2441 метр я. Дагълух Ширванда «Къав» яйлахни ава. Алай вахтунда Къуба райондин чилерал «Кьурукъав» ва «Куьриканкъав» тIварар алай кьве дагъ ала.
Чи чIалан куьгьне къатарик акатзавай «кьуд» гафуни арадиз гъанвай тIварарни ава. Месела: Кьудял. Алай вахтунда им Къубада вацIун тIвар я. ХVII асирдал къведалди Къубадин тIварни Кьудял тир (Килиг: Краткий путеводитель по наиболее известным памятникам древности и природы Азербайжана. Баку, 1930, с. 29). Лезги хуьрерин яшлу агьалийри исятдани къубавийриз «кьудялар» лугьуда. «Кьудял» гидроним «кьуд» ва «ял» гафарикай арадиз атанва. Кьвед лагьай компонент тир «-ял» лезги чIала дагъдин ценерин тикдиз лугьуда.
Аквазвайвал, чи чIалан куьгьне къатарин гафарикай рахадайла, гьар са гафунин асул акъатай чка чирна кIанзава. А гафар дуьшуьшдай арадал атанвайбур туш. Чи чIехи шаир СтIал Сулеймана лагьайвал: «Гьар гафунихъ гьар са ери, Аваз лагьайбур я вири».
